Τουρκικό δημοψήφισμα: Όρια και αντιφάσεις του βοναπαρτισμού
Ήδη από το αρχέτυπο του βοναπαρτισμού, δηλαδή την άνοδο του Λουδοβίκου-Ναπολέοντα Βοναπάρτη στη θέση του προέδρου της Γαλλίας και αργότερα του αυτοκράτορα, ξέρουμε ότι η αυταρχική συγκέντρωση εξουσίας σε μια λιγότερο ή περισσότερο χαρισματική προσωπικότητα που διεκδικεί να εκπροσωπήσει την έξοδο από μια συνθήκη πολιτικής κρίσης, χρειάζεται και μια διάσταση νομιμοποίησης μέσα από μια διαδικασία δημοψηφίσματος.
Από όσο ξέρουμε στην Τουρκία οι δήμαρχοι δεν απειλούσαν τους ψηφοφόρους ότι θα δημοσιοποιήσουν τα ονόματα όσων ψήφισαν «όχι» στο δημοψήφισμα, όπως είχαν κάνει οι πιστοί στον Λουδοβίκο-Ναπολέοντα δήμαρχοι των γαλλικών πόλεων το 1852, όμως η προεκλογική εκστρατεία δεν έγινε με τους πιο ισότιμους όρους, όπως ήδη έσπευσαν να ανακοινώσουν οι διεθνείς παρατηρητές. Δεν είναι μόνο οι καταγγελίες για νοθεία τις οποίες έκαναν τα κόμματα της αντιπολίτευσης, επικεντρώνοντας στην αποδοχή ως έγκυρων των ασφράγιστων ψηφοδελτίων, αλλά και οι ίδιοι οι όροι της προεκλογικής εκστρατείας που έγινε υπό συνθήκες κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι μιλάμε για μια χώρα όπου περίπου 120.000 άνθρωποι έχουν απολυθεί από διάφορα τμήματα του κρατικού μηχανισμού (στρατός, αστυνομία, δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, δικαστικό σώμα) και σε περίπου 47.000 έχουν αποδοθεί κατηγορίες για αδικήματα σχετικά με το πραξικόπημα.
Η ανισότητα στην τηλεοπτική κάλυψη ήταν εντυπωσιακή. Η καμπάνια υπέρ του «ναι» είχε 485 ώρες ζωντανής κάλυψης ενώ η καμπάνια του «όχι» μόλις 45,5 ώρες. Στο διάστημα 1-10 Μαρτίου η προεδρία της δημοκρατίας είχε 53,5 ώρες τηλεοπτικής κάλυψης, το κυβερνών AKP 83 ώρες, το εθνικιστικό – ακροδεξιό MHP που στήριξε το «ναι» 14 ώρες. Την ίδια ώρα, το κεμαλικό CHP που είναι η αξιωματική αντιπολίτευση έλαβε μόνο 17 ώρες κάλυψης. Όσο για το αριστερό και φιλοκουρδικό HDP (που έχει τον ηγέτη του και 12 μέλη του κοινοβουλίου στη φυλακή) αυτό έλαβε μόλις 33 λεπτά τηλεοπτικής κάλυψης. Σε όλα αυτά ας προσθέσουμε και τον έμμεσο και άμεσο εκβιασμό που έκανε ο Erdogan σε μια χώρα που λίγους μήνες πριν είδε να ξαναζούν οι μνήμες του 1980 με το αποτυχημένο πραξικόπημα: «Eάν θέλετε σταθερότητα δεν μπορείτε παρά να στηρίξετε το ναι» ήταν το δίλημμα που τέθηκε.
Παρ’ όλα αυτά το αποτέλεσμα ήταν όντως οριακό. Δεν είναι μόνο η μικρή διαφορά που αποτυπώνουν τα επίσημα αποτελέσματα με 51,4% υπέρ του ναι και 48,6% υπέρ του όχι, μια διαφορά λίγο πάνω από 1 εκατομμύριο ψήφους. Ήταν και η εντυπωσιακή πόλωση που φάνηκε να διαπερνά την τουρκική κοινωνία. Το «όχι» επικράτησε στα παράλια του Αιγαίου, στα περισσότερα μεγάλα αστικά κέντρα, συμπεριλαμβανομένων και των παραδοσιακών προπύργιων του AKP όπως η Κωνσταντινούπολη και η Άγκυρα και φυσικά στις Κουρδικές περιοχές, ενώ το «ναι» ακολούθησε την γείωση του AKP στον κορμό της Ανατολίας. Η συμμαχία ανάμεσα στον Erdogan και τους ακροδεξιούς-εθνικιστικές του MHP μάλλον δεν απέδωσε εκλογικά καθώς ενώ τα δύο κόμματα είχαν περίπου 60% στις εκλογές του 2015, το άθροισμα αυτό δεν μεταφέρθηκε αυτούσιο υπέρ του «ναι», δείχνοντας ότι και η βάση των εθνικιστών δεν επιθυμούσε αυτή τη συγκέντρωση εξουσίας στον Erdogan και όλα δείχνουν ότι η ηγέτης της εσωκομματικής αντιπολίτευσης Meral Akşener , που υποστήριξε ανοιχτά το «όχι», θα αμφισβητήσει τον Devlet Bahçeli ή θα προχωρήσει σε ίδρυση νέου φορέα. Για άλλη μια φορά αποδείχτηκε ότι η πολιτική κυριαρχία του Erdogan στην Τουρκία δεν αναιρεί τη βαθιά διαίρεση της χώρας, κάτι που είχε φανεί και στο εντυπωσιακό κύμα διαδηλώσεων και διαμαρτυριών που είχε ξεκινήσει με τις διαδηλώσεις στο Πάρκο Γκεζί το 2013.
Ο ίδιος ο Erdogan δείχνει αποφασισμένος να θέλει να προχωρήσει στην εφαρμογή του νέου Συντάγματος. Δεν είναι τυχαίο ότι αντιμετώπισε μάλλον απαξιωτικά τις Ευρωπαϊκές επικρίσεις για τη νομιμότητα του δημοψηφίσματος και τις επιπτώσεις στην ενταξιακή διαδικασία, δεδομένου μάλιστα ότι αρκετά χρόνια τώρα όλοι γνωρίζουν η διαδικασία ένταξης είναι σε μόνιμη εμπλοκή, πρώτα και κύρια εξαιτίας της απροθυμίας αρκετών ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να προσθέσουν μια μεγάλη μουσουλμανική χώρα στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ούτε είναι τυχαία η διαρκής επίκληση της επαναφοράς της θανατικής ποινής, η κατάργηση της οποίας ήταν μία από τις προϋποθέσεις για την εκκίνηση της ενταξιακής διαδικασίας.
Ο Erdogan δείχνει να επενδύει στο ότι παρότι βγαίνει σχετικά λαβωμένος από το δημοψήφισμα –ενδεικτική και η απροθυμία των σημαντικών στελεχών της ιδρυτικής γενιάς του AKP, όπως ο πρώην πρόεδρος Abdullah Gül, ο πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Bülent Arınç ή και ο πρώην πρωθυπουργός Ahmet Davutoğlu να στηρίξουν την καμπάνια του «ναι»–, εντούτοις αυτή τη στιγμή δεν έχει πολιτικό αντίπαλο μέσα στην Τουρκία. Μπορεί το μπλοκ του ΑKP να μην διεκδικεί μια σαρωτική πλειοψηφία, εντούτοις παραμένει η πιο ισχυρή και κοινωνικά γειωμένη πολιτική δύναμη της Τουρκίας, την ίδια ώρα που η αντιπολίτευση δεν έχει ένα συνεκτικό αφήγημα και μεγάλες αποστάσεις χωρίζουν τους κεμαλικούς από το HDP ή τη βάση των εθνικιστών, την ίδια ώρα που η αποτυχία του πραξικοπήματος και η συνακόλουθη εκκαθάριση του στρατού και του κρατικού μηχανισμού σημαίνουν ότι δεν μπορεί να υπάρξει κάποιο άλλο σημείο αναφοράς, όπως είχε γίνει στο παρελθόν, όποτε ο στρατός διεκδίκησε να είναι ο εγγυητής της «σταθερότητας». Άλλωστε, με μια έννοια το δημοψήφισμα με τη μεγάλη συγκέντρωση εξουσιών στον αιρετό πρόεδρο αυτή τη μετατόπιση του κέντρου βάρους επικυρώνει.
Ωστόσο τα πράγματα δεν θα είναι και τόσο εύκολα από εδώ και πέρα. Η δυναμική του «οικονομικού θαύματος» στην οποία στήριξε την απήχησή του δείχνει να εξαντλείται, ενώ η στάση των εκπροσώπων των περισσότερων συλλογικών εκφράσεων των τουρκικών επιχειρήσεων που επέμειναν στην ανάγκη υπεράσπισης των «ελευθεριών» και του «πλουραλισμού» δείχνει ότι και το τουρκικό μεγάλο κεφάλαιο μάλλον δεν επιθυμεί παραπέρα «αναστάτωση». Η συνεχιζόμενη κρίση στη Συρία και η εμπλοκή της Τουρκίας εκεί, παρά την αμερικανική στροφή μετά την επίθεση της 7ης Απριλίου που αποτυπώθηκε και στον τόνο της συγχαρητήριας επικοινωνίας του Trump με τον Erdogan, σημαίνει ότι η Τουρκία θα παραμείνει εκτεθειμένη στις αντιφατικές δυναμικές της κατάστασης εκεί. Η καταστολή απέναντι στους Κούρδους, σε συνδυασμό με την προσπάθεια να αποτραπεί η συγκρότηση αυτόνομης κουρδικής οντότητας στη μεταπολεμική Συρία, δεν ακυρώνει το γεγονός ότι αυτός ο διαρκής «βρώμικος πόλεμος» εντός και εκτός Τουρκίας, αποτελεί στην πραγματικότητα μια διαρκή αιμορραγία για την Τουρκία, όσο και εάν παρουσιάζεται και ως κομμάτι ως εθνικιστικής-πατριωτικής αφήγησης. Σε τελική ανάλυση το ίδιο το γεγονός της διαίρεσης του εκλογικού σώματος και το εντυπωσιακά υψηλό ποσοστό του «όχι» δεδομένων των συνθηκών του δημοψηφίσματος παραπέμπει με μια συσσώρευση στοιχείων πολιτικής κρίσης που δεν είναι δεδομένο πότε και πώς θα εκφραστούν.
Ο πειρασμός του βοναπαρτισμού, με ή χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση, σφράγισε σε διάφορες στιγμές την ιστορία της τουρκικής κοινωνίας στον περίπου έναν αιώνα της διαδρομής του τουρκικού κράτους. Ωστόσο, πότε δεν μπορούσε από μόνος του να ακυρώσει τις δυναμικές της πολιτικής κρίσης και του μετασχηματισμού. Μένει να δούμε πώς θα εξελιχθούν οι βαθιές αντιφάσεις και διαιρέσεις που διαπερνούν την τουρκική κοινωνία.
