Στιγμιότυπα από το κράτος του μέλλοντος
Οι επιθέσεις έξω από τη γεωγραφική του επικράτεια, δεν αποτελούν παράπλευρες δραστηριότητες του ISIS. Αντίθετα, προεικονίζουν μια καθολική μετεξέλιξη της ίδιας της έννοιας του κράτους.
Στο μικρού μήκους αριστούργημά του από το 1930, “À propos de Nice”, ο αναρχικός κινηματογραφιστής Ζαν Βιγκό καταγράφει καθημερινές σκηνές από την ειδυλλιακή πόλη της Νίκαιας, ακολουθώντας τις δραστηριότητες στην ξένοιαστη Promenade des Anglais. Είναι ένα ψηφιδωτό της καθημερινότητας με σατιρική διάθεση απέναντι στα ταξιδιωτικά φιλμ και τις κινηματογραφικές αγιογραφίες των μεγάλων πόλεων που έχουν αρχίσει να εμφανίζονται εκείνη την εποχή, εντός του οποίου αντιπαρατίθενται οι αστοί της Νίκαιας με τους εργάτες. Όμως ο σκοπός του Βιγκό πηγαίνει πολύ βαθύτερα από την απλή ανάδειξη των ταξικών διαφορών. Σε μία ομιλία παρουσίασης της ταινίας του θα πει στο κοινό ότι ήθελε να προβάλει «τις τελευταίες πνοές μιας κοινωνίας τόσο χαμένης στον αναχωρητισμό της, ώστε να σε αηδιάζει και να σε μετατρέπει σε υποστηρικτή μίας επαναστατικής λύσης». Οι τελευταίες πνοές της ραστώνης της Promenade des Anglais έσβησαν προ ημερών με τους 84 νεκρούς της, όχι στα πλαίσια μιας επανάστασης, αλλά άλλης μίας μαζικής σφαγής που αγκάλιασε το ISIS – και τα σατιρικά, ηλιόλουστα πλάνα του Βιγκό σε τίποτα δεν μοιάζουν με το βίντεο του κινηματογραφιστή με το κινητό που περιπλανήθηκε μεταξύ των πτωμάτων.
Οι εικόνες είναι σαν να ξεπήδησαν από βιντεοπαιχνίδι. Ο φωτισμός τονίζει τις αποχρώσεις του γκρίζου και οι ήχοι, παρά τον πανικό, ο οποίος μοιάζει παιγμένος σε slow motion, ακούγονται στα όρια του λευκού θορύβου. Ο χώρος και ο χρόνος του συμβάντος είναι ασαφείς· τίποτα στο κάδρο δεν αποτελεί ασφαλές σημάδι ότι πρόκειται για το παράκτιο θέρετρο της Νίκαιας ανήμερα του εορτασμού της Βαστίλης. Η κάμερα του κινητού που αναπηδάει σε κάθε βήμα και πιξελιάζει σε κάθε στροφή μοιάζει με ετερόδοξη σκηνοθετική επιλογή καθηλώνοντας τον θεατή στην πρωτόγνωρη εικόνα φρίκης και το σαγηνευτικό σασπένς της, χωρίς να υπερβαίνει ποτέ την απόσταση ασφαλείας που η ίδια δημιούργησε: η εικόνα είναι ψέμα, δυστοπική ταινία και σοκαριστικό mockumentary που φεύγει απ’ το πεδίο της όρασης με ένα αποφασιστικό ζάπινγκ. Άλλωστε, μέσα απ’ το φακό, το αίμα γύρω απ’ τα ατάκτως ερριμμένα πτώματα που ποδοπάτησε το φορτηγό μοιάζει πηχτό και ιριδίζον. Περισσότερο μπογιά, ένα περίτεχνο ειδικό εφέ, παρά ζωτικό υγρό.
Ο δράστης έχει όνομα και πρόσωπο, αλλά μάλλον αυτό είναι καταγεγραμμένο μόνο στη μνήμη των φακέλων της αστυνομίας. Για τη δημόσια σφαίρα, αναδύεται απρόσωπος και ανώνυμος από τους αμμόλοφους της Συρίας και προσγειώνεται με πάταγο στο κέντρο της Ευρώπης έχοντας υπάρξει εγγενής βία του Ισλάμ κι απότοκο της παράδοσής του, συγχυσμένο παράγωγο ενός διϊστορικού παρεμβατισμού, αίτιο καταστολής και εθνικής συσπείρωσης, ανάλογα με τη συγκυρία και τις προτιμήσεις του καθενός. Στρατιώτης ενός ή του άλλου φονταμενταλισμού, παραστρατημένος κρυπτο-δυτικός ή κλινική περίπτωση, πάντα όμως σύμπτωμα μιας ευρωπαϊκής Ιστορίας που αρέσκεται στο να αποποιείται τα πεπραγμένα της, αλλά απολαμβάνει τις εγωκεντρικές ερμηνείες των καταστροφών που την απειλούν.
Αυτός που κάθισε στο τιμόνι του φορτηγού στη Νίκαια, αυτοί που έφεραν τα όπλα τους στη συναυλία του Μπατακλάν κι αυτοί που ζήτησαν υλική ρεβάνς από το Σαρλί Εμπντό δεν είναι πρωτίστως εγκληματίες. Είναι λειτουργοί ενός κράτους που δεν εντοπίζεται σε φορολογικές δηλώσεις, παιδικούς σταθμούς, τακτικό στρατό και δομές υγείας, μιας πολεμικής μηχανής που δεν κρατάει λίστες των στελεχών της σε κάποιο μπούνκερ κάτω απ’ το έδαφος του Βερολίνου, περιμένοντας απελευθερωτές συμμάχους να τα ξετρυπώσουν. Δεν είναι επεκτατική, είναι διάχυτη και ευέλικτη, ευπροσάρμοστη σε κάθε αναβαθμισμένη στρατιωτικοποίηση των παλαιάς κοπής κρατών. Πριν τη σφαγή στη Νίκαια, διεθνή δημοσιεύματα προμήνυαν την αρχή του τέλους του Ισλαμικού Κράτους, τη στρατηγική του αποδυνάμωση σε κομβικές θέσεις και την επικείμενη συντριβή του μεταξύ των δυτικών και ρώσικων στρατευμάτων, όπως παλιά. Λίγες ώρες αργότερα, ένα ακόμα χτύπημα πέρασε χωρίς δυσκολία τα τείχη της Ευρώπης-Φρούριο, διαλύοντας κάθε εφησυχασμό.
Jean Vigo, “À propos de Nice”, 1930
Μπροστά στους κρατικούς λειτουργούς του ISIS που αυτοστρατολογούνται, εφευρίσκουν την αποστολή τους και την εκπληρώνουν, τα τεχνοκρατικά κράτη της Δύσης φαίνονται δεινοσαυρικά. Ασύμμετρα δομημένη πάνω στην ατομική βούληση, έχοντας αποβάλει τα εθνικά χαρακτηριστικά που καθηλώνουν τους απανταχού ομοίους της, η πολεμική μηχανή του ISIS ωφελείται περισσότερο από έναν επικείμενο αποκεφαλισμό της κι ένα γεωγραφικό ξερίζωμα που θα την μετατρέψει σ’ ένα καθαρό φαινόμενο, μία λανθάνουσα ύπαρξη που θα παίρνει υλική μορφή με τους δικούς της όρους σε χώρο και χρόνο που εκείνη θα επιλέγει. Αυτός ο νομαδισμός φωλιάζει σε διάφορα στιγμιότυπα του μεταπολεμικού κόσμου, αλλά για πρώτη φορά προσεγγίζει την καθαρή μορφή του – κι ως εκ τούτου θέτει τους όρους ενός πολέμου που θα εκσυγχρονίσει τους κρατικούς μηχανισμούς.
Ίχνη αυτού του εκσυγχρονισμού προϋπήρχαν. Η αισθητικοποίηση του αμερικάνου πεζοναύτη στην πολιτιστική παραγωγή των ΗΠΑ έφτιαξε το είδος της γυμνής προθυμίας των lifestyle περιοδικών με τα οποία ξεσηκώνει το ISIS τους επίδοξους τζιχαντιστές. Η πυρηνική στροφή, παρέα με τα drones που την διαδέχθηκαν, αποτέλεσαν προσπάθειες απεδαφικοποίησης του πολέμου, περιορισμένες σε μία αφόρητη κυριολέξια, αλλά νομαδικές στη στοχοθεσία τους. Στο Κόσοβο, ο Πωλ Βιριλιό δήλωνε εντυπωσιασμένος με τον τρόπο που ο πόλεμος παρέκαμψε κάθε συγκεκριμένο χώρο. «Ήταν ένας πόλεμος που διεξήχθη σχεδόν εξ ολοκλήρου στον αέρα […] δεν υπήρξε καμία πραγματική κατάσταση πολιορκίας και πρακτικά κανένας αποκλεισμός» – και ο απόηχος αυτής της απομακρυσμένης απειλής που χτυπάει ακανόνιστα, είναι παραπάνω από εμφανής στα «αντάρτικα» χτυπήματα του Ισλαμικού Κράτους.
Όμως το ISIS – και οι προπάτορές του – δεν είναι παραδοσιακός στρατός, πολιτικά υπόλογος σε ένα υποκείμενο, εμποτισμένος με μία εσάνς νομαδισμού. Λόγω αυτού, όλες οι προσπάθειες διαχείρισης κι αντιμετώπισης του φαινομένου καταλήγουν πάντα εκεί που ξεκίνησαν: να διαταράσσουν τα κοινωνικά συμβόλαια, να απονομιμοποιούν τους θεματοφύλακες της ασφάλειας και να δημιουργούν ρήγματα που μπορεί να αναπληρώνουν μερικώς το κρατικό γόητρο, αλλά κλονίζουν τις συναινέσεις. Είναι λογικό. Όλες οι αντιτρομοκρατικές υπηρεσίες, οι συνοριοφυλακές και οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ψάχνουν έναν εχθρό που έχει εγκαταλείψει καθολικά τον μηχανισμό τους. Δεν ενδιαφέρεται για την αναπαραγωγή του ή για την αναπαραγωγή του κράτους, δεν υπόκειται στις δοσοληψίες που συγκροτούν τις δεσμεύσεις του πολίτη, ενώ οι μικρές στρατηγικές ζώνες που έχει αποσπάσει αμισθί και πρωτοβουλιακά προς όφελος ενός άλλου κράτους, μπορούν με τη βοήθεια της παραίτησης από την επιθυμία για ζωή, να καταφέρουν δυσανάλογα μεγάλα χτυπήματα. Η ασφάλεια στην καθημερινότητα είναι μόνο το πρώτο επίπεδο· μπορούμε εύκολα να αναλογιστούμε την έννοια της εθνικής κληρονομιάς σταδιακά να εξαφανίζεται ή την αυξημένη προοπτική του ξαφνικού θανάτου να μεταλλάσει την καθημερινή συνύπαρξη. Δεν πρόκειται καν για τρομοκρατία που μπαίνει σε διαδικασία διαπραγμάτευσης ή έστω διατύπωσης αιτημάτων. Πρόκειται για μια νέα μορφή εξουσίας και για μια ρευστοποίηση του πολεμικού πεδίου που ουδέποτε σταμάτησε να αποτελεί συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα.
