Σάββας Στρούμπος: «Είναι δυνατόν η σπίθα της εξέγερσης να κρατηθεί ζωντανή μέσα στο βούρκο;»
Με αφορμή τον Β' κύκλο παραστάσεων της «Αποστολής» του Χάινερ Μύλλερ από την Ομάδα Σημείο Μηδέν, συνομιλούμε με τον σκηνοθέτη της παράστασης Σάββα Στρούμπο για την Επανάσταση, την προδοσία και την δυσκολία της διατήρησης της ελπίδας σε χαλεπούς καιρούς.
Γιατί Μύλλερ, γιατί η Αποστολή;
Για τον Χάινερ Μύλλερ το θέατρο είναι ένα Συμβάν όπου το συνεχές του ιστορικού χρόνου σπάει τινάζοντας στον αέρα όλες τις συμβάσεις της αλλοτριωμένης (και αλλοτριωτικής) κοινωνικής ζωής. Στη σκηνή του μυλλερικού θεάτρου το τραύμα της Ιστορίας εκτίθεται σε όλη του την τραγικωμική ένταση, ύπαρξη και Ιστορία συναντιούνται και συγκρούονται εδώ-και-τώρα και μάλιστα υπό τα βλέμματα «του αναρίθμητου λαού των νεκρών» όπως γράφει ο Ζαν Ζενέ. Στην «Αποστολή» τίθενται τα εξής δύο βασικά ζητήματα: Η κοινωνική επανάσταση μπορεί να ηττάται, να προδίδεται, να εκφυλίζεται, είναι πάντα επίκαιρη και πάντα αναγκαία. Τη σπίθα της εξέγερσης, που πασχίζει να μεταμορφωθεί σε επανάσταση, τη φέρουν πάντα «της γης οι κολασμένοι».
Σκηνοθετικά, τι σας δυσκόλεψε περισσότερο κατά τη δημιουργία της παράστασης;
Η προσπάθεια να μεταγγίσω στην ψυχή, το πνεύμα και το σώμα των ηθοποιών της Ομάδας την αγωνιώδη συχνότητα απ’ όπου ο Χάινερ Μύλλερ εκπέμπει σήματα κινδύνου για τον άνθρωπο και τον κόσμο, από το παρελθόν, στο παρόν και το μέλλον. Τελικά, ο «νυν καιρός», το Jetztzeit, όπως το ορίζει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν έκανε τη δουλειά αντί για μένα.
Η Αποστολή ξεκινά με την ανάγνωση ενός γράμματος στο οποίο ανακοινώνεται η αποτυχία της φερώνυμης αποστολής, μεταφέροντας τελικά το δραματουργικό βάρος από την εξέλιξη της υπόθεσης, στην εξιστόρηση της αποτυχίας. Για ποιον λόγο τελικά αποτυγχάνει το εγχείρημα των πρωταγωνιστών;
Ο σκηνοθέτης της παράστασης «Η αποστολή», Σάββας Στρούμπος. Φωτογραφία: Αντωνία Κάντα
Η αποστολή για την οποία γίνεται λόγος στο κείμενο αφορά το ξέσπασμα εξέγερσης των σκλάβων στην αγγλική αποικία της Τζαμάικα. Οι τρεις μαχητές έρχονται από το επαναστατημένο Παρίσι του Ροβεσπιέρου και του Δαντόν, του Μαρά και του Σαιν Ζυστ, των Ιακωβίνων, των Λυσσασμένων και των Αβράκωτων. Πρόκειται, βέβαια, για την εποχή της Γαλλική Επανάστασης.
Ο Χάινερ Μύλλερ, αντλώντας από τους κώδικες της αρχαίας τραγωδίας, δεν ενδιαφέρεται για το σασπένς ή την περιπέτεια με όρους αστικού ψυχολογικού θεάτρου. Όλα είναι δοσμένα από την αρχή. Μας καλεί δημιουργούς και θεατές να συμμετέχουμε στον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος διαπραγματεύεται τα ζητήματα του κειμένου, ώστε να πάρουμε θέση απέναντι σ΄ αυτά. Να επιλέξουμε την επιλογή και το κόστος που ενδεχομένως υπάρχει στη μία ή την άλλη στάση.
Προδοσία και Πίστη, Ελπίδα και Απόγνωση, Αγωνιστικότητα και Παραίτηση είναι κόσμοι ολόκληροι που διαρκώς αλληλεπιδρούν και συγκρούονται μέσα στο έργο. Εφησυχασμός δεν υπάρχει πουθενά, καμία ετοιμοπαράδοτη λύση, καμία υπέρτατη αρχή, κανένα ιερό βιβλίο δεν υπάρχει να ορίσει το ηθικά σωστό των πράξεων μας, όπως και των ηρώων του έργου. Βρισκόμαστε ήδη στο χώρο της οντολογίας. «Προς τι ο άνθρωπος; Προς τι ο άνθρωπος;», αναφωνεί με αγωνία ο πρόδρομος του Μύλλερ, Γκέοργκ Μπύχνερ. Το πρόταγμα της κοινωνικής επανάστασης βρίσκεται στον πυρήνα της ανθρώπινης τραγωδίας. Το τραύμα της Ιστορίας είναι το ίδιο το ανθρώπινο αίνιγμα. Μελέτη ζωής στα ακραία όρια της ύπαρξης, αυτό είναι το έργο του Χάινερ Μύλλερ. Οι θεοί πέθαναν. Οι άνθρωποι είναι οι δημιουργοί της μοίρας τους. Θα πράξουν προς την κατεύθυνση της χειραφέτησης; hic rhodus hic salta…
Η αποστολή αποτυγχάνει λόγω των εγγενών αντιφάσεων του εγχειρήματος. Αυτό που μπαίνει, όμως, στο μικροσκόπιο και ανατέμνεται σε βάθος, είναι η κυρίαρχη αντίληψη περί ηγεσίας, οργάνωσης και ξεσπάσματος της επανάστασης, πριν και μετά το τραύμα της ήττας.
Στιγμιότυπο από την παράσταση. Φωτογραφία: Αντωνία Κάντα
Ανάμνηση από μίαν Επανάσταση είναι ο υπότιτλος του έργου. Αυτή η ανάμνηση λειτουργεί διδακτικά ή ειρωνικά για το κοινό – δεδομένης μάλιστα της προαναφερόμενης αποτυχίας της αποστολής;
Ήδη από την αρχή του κειμένου μαθαίνουμε πως από την τριάδα των ηρώων ο μόνος ζωντανός είναι ο «προδότης» Ντεμπυσόν, επικεφαλής της τριάδας. Η προδοσία, όμως, δεν τον οδηγεί στη λύτρωση. Ως άλλος Σίσυφος επιστρέφει ξανά και ξανά στο τραύμα, στην επώδυνη μνήμη του τραύματος και συνομιλεί αδιάκοπα με τους νεκρούς συντρόφους του. Ο κύκλος της μνήμης και του αίματος δεν κλείνει με την προδοσία, πόσο μάλλον με τον θάνατο. Η Ανάμνηση είναι μια Νέκυϊα χωρίς τελειωμό. Ο ζωντανός – νεκρός Ντεμπυσόν είναι ο αφηγητής της ιστορίας κι η αφήγησή του στηρίζεται σε δυο πόλους: στο τραγικό βίωμα που επιμένει και την αυτό-σαρκαστική του έκφραση.
Ο θάνατος είναι μάσκα της επανάστασης, υποστηρίζει ο «προδότης» Ντεμπυσόν κάποια στιγμή. Ο θάνατος βρίσκει -τον μέχρι τέλους επαναστάτη- Σασπόρτας, αλλά όχι τον Ντεμπυσόν ο οποίος μαθαίνουμε στον πρόλογο ότι επιβιώνει και μάλιστα «…περνάει καλά». Μοιάζει σαν ο Μύλλερ να αποδομεί την έννοια του ηρωικού/επαναστατικού θανάτου …
Ο Μύλλερ γράφει την «Αποστολή» βαδίζοντας στα ερείπια όλων των βεβαιοτήτων, ακροβατώντας σ’ ένα τεντωμένο σκοινί πάνω από «τον βούρκο αίματος της Ιστορίας». Μπορεί να επαναθεμελιωθεί η ελπίδα μέσα από την Παράδοση των Καταπιεσμένων; Είναι δυνατόν η σπίθα της εξέγερσης να κρατηθεί ζωντανή μέσα στο βούρκο; Θα μπορέσει η σπίθα να γίνει πυρκαγιά;
Για τον άταφο νεκρό Ντεμπυσόν «είναι όνειδος να ζεις ευτυχισμένος σ’ αυτόν τον κόσμο». Αντίθετα, ο σκλάβος-επαναστάτης Σασπόρτας, που θα δώσει τη ζωή του στον αγώνα για την υπόθεση της επανάστασης, δηλώνει απερίφραστα: «Όταν οι ζωντανοί δεν θα μπορούν άλλο ν’ αγωνίζονται, θ’ αγωνιστούν οι νεκροί. Με κάθε χτύπο στην καρδιά της Επανάστασης, φυτρώνει ξανά κρέας γύρω απ’ τα κόκαλά τους, έρχεται αίμα στις φλέβες τους, ζωή στο θάνατό τους. Η εξέγερση των νεκρών θα είναι ο πόλεμος των τοπίων, όπλα μας τα δάση, τα βουνά, οι θάλασσες, οι έρημοι του κόσμου. Εγώ θα γίνω δάσος, βουνό, θάλασσα, έρημος. Εγώ, αυτό είναι η Αφρική. Εγώ, αυτό είναι η Ασία. Οι δυο Αμερικές, είναι εγώ».
Η στιγμή της Απόγνωσης των ζωντανών αποτελεί τον Καιρό της εξέγερσης των νεκρών. Η σπίθα θα παραμείνει πάντα αναμμένη. Ζωντανοί και νεκροί, δάση, θάλασσες, βουνά, έρημοι του κόσμου θα φροντίσουν γι’ αυτό. Ο ίδιος ο εξεγερμένος άνθρωπος, όταν χρειάζεται, επιλέγει την επιλογή του θανάτου παλεύοντας για τη Ζωή, «για να δώσουμε μια ευκαιρία στη ζωή», όπως θα γράψει ο Αλμπέρ Καμύ. Δεν υπάρχει κανείς να ηρωοποιήσει τον επαναστάτη, δεν υπάρχουν μαυσωλεία στη γραφή του Χάινερ Μύλλερ.
«Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΑΣΚΑ ΘΑΝΑΤΟΥ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΑΣΚΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΑΣΚΑ ΘΑΝΑΤΟΥ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΑΣΚΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ…» επαναλαμβάνει έμμονα ο Ντεμπυσόν και μαζί του συντονίζονται οι Γκαλουντέκ και Σασπόρτας. Οδυνηρό συμπέρασμα, το οποίο δεν μπορούμε να ξεχνάμε στην επαναστατική αντίληψη περί πολιτικής: Η υπέρτατη μάχη για τη ζωή έχει την όψη του θανάτου…
«Η επανάσταση δεν μπορεί να σταματήσει παρά στην τελείωση της ευτυχίας», γράφει ο συνεργάτης του Ροβεσπιέρου, Σαιν Ζυστ. Η διεκδίκηση της ευτυχίας των Καταπιεσμένων συμπεριλαμβάνει την επαναστατική βία. Το πρόταγμα της κοινωνικής επανάστασης βρίσκεται στον πυρήνα της ανθρώπινης τραγωδίας, όπου κάθε ηθικό μέτρο τίθεται από τους ίδιους τους ανθρώπους, μέσα στην φωτιά της μάχης, χωρίς εγγυήσεις και σταθερές, πάνω στους σωρούς από συντρίμμια του παλιού κόσμου, τη στιγμή που το λυκαυγές κάνει την εμφάνισή του.
Στην Αποστολή η Επανάσταση μεταμφιέζεται, κρύβεται για να πετύχει τον στόχο της –και αποτυγχάνει. Παρόμοιο είναι το μοτίβο στον Μπενίτο Σερένο του Μέλβιλ. Μήπως εντέλει η Επανάσταση βρίσκεται στον αντίποδα της θεατρικότητας ή έχει άλλες νόρμες για να τη χρησιμοποιήσει;
Η κοινωνική επανάσταση αποτελεί την ακραία στιγμή της ζωής στο θέατρο της Ιστορίας. Πρόκειται για στιγμή τέτοιας έντασης που οι μάσκες της θεατρικότητας πέφτουν ή καλύτερα λιώνουν από την υψηλή θερμοκρασία. Ο Χάινερ Μύλλερ με την «Αποστολή» μας μεταφέρει από το θέατρο της Ιστορίας στην ιστορία του Θεάτρου, στον αλλόκοτο χωρόχρονο της θεατρικής σκηνής, όπου εδώ-και-τώρα, ζωντανοί άνθρωποι με τη φωνή και το σώμα τους, την ψυχή και το πνεύμα τους αναμετριούνται με το ιστορικό τραύμα της ήττας και της προδοσίας των επαναστάσεων, για να συνδεθούν και πάλι, αυτή τη φορά χωρίς «θεούς κι αφέντες», με την «Αρχή της Ελπίδας» (Ερνστ Μπλοχ), με το όραμα ενός μελλοντικού κόσμου χωρίς βία κι εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, για τον οποίο αξίζει κανείς ν’ αγωνίζεται.
Πιστεύετε πως η Αποστολή θυμίζει αρκετά τραγωδία; Παρατηρούμε για παράδειγμα τον σχηματισμό ερμηνευτικών τριάδων, τον ναύτη ως αγγελιοφόρο, κρυμμένες ταυτότητες και προθέσεις και βέβαια μια αναπόδραστη μοίρα που πλανάται πάνω από τους πρωταγωνιστές, με τη μορφή ενός νομοτελειακού ταξικού και φυλετικού πεπρωμένου.
Θα χαρακτήριζα την «Αποστολή» τραγωδία της Ιστορίας σ’ έναν κόσμο άδειο από θεούς. Το κεντρικό ζήτημα του έργου, το ιστορικό τραύμα της προδοσία και της ήττας των επαναστάσεων στη μετωπική του σύγκρουση με την «Αρχή της Ελπίδας» και τη διαρκή αναγκαιότητα της κοινωνικής επανάστασης, μας τοποθετεί από την πρώτη στιγμή στον πυρήνα του ανθρώπινου αινίγματος. Προς τι ο άνθρωπος;
Ο Χάινερ Μύλλερ με την «Αποστολή» μας προτείνει μια σύγχρονη εκδοχή τραγωδίας που γεννιέται από τα ερείπια και τις καταστροφές του Κόσμου και της Ιστορίας. Βρισκόμαστε στη στιγμή μιας ριζικής αποδιοργάνωσης της ανθρώπινης ύπαρξης, στη στιγμή της ρευστοποίησης όλων των όρων και ορίων που συγκρότησαν ανθρώπινες ταυτότητες και κοινωνίες. Ο άνθρωπος παραπατάει μετέωρος σ’ έναν πλανήτη όπου το κεφάλαιο, οι τράπεζες και οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί πήραν τη θέση των θεών του. Βαδίζει ξεριζωμένος, πρόσφυγας του ίδιου του τού εαυτού, σαν ξεχαρβαλωμένο γρανάζι μηχανής που παράγει υπανθρώπους-καταναλωτές-τηλεθεατές-ψηφοφόρους. Σε αυτές τις συνθήκες από-ανθρωποποίησης, ποιο είναι το «πάθος για τη λευτεριά», κατά το γνωστό σύνθημα, τι σημαίνει ανθρώπινη χειραφέτηση, αλλά και πώς ορίζεται η μοίρα, η εκδίκηση, το πάθος και το πένθος, τελικά η ζωή και ο θάνατος;
Στις μητροπόλεις-ερήμους του 21ου αιώνα, η εξέγερση της Ζωής και της Φύσης, των ζωντανών και των νεκρών, των πουλιών και των ζώων, των θαλασσών και των δασών μπορεί να μας δώσει τη νέα μορφή της κοινωνικής επανάστασης των Καταπιεσμένων, πιο επίκαιρης από ποτέ. Το ερώτημα ποια έκβαση θα πάρει αυτός ο αγώνας τίθεται και πάλι με όρους τραγωδίας, καθώς δεν υπάρχει καμιά εγγύηση, καμιά νομοτέλεια και καμιά βεβαιότητα να μας καθησυχάσει.
Στιγμιότυπο από την παράσταση. Φωτογραφία: Αντωνία Κάντα
Καμύ, Μπύχνερ, Κάφκα, Ζαμιάτιν και τώρα Μύλλερ, συγγραφείς με θεματικές και νοηματικές συγγένειες. Φαίνεται πως δεν επιλέγετε τις παραστάσεις με βάση τη διάθεσή σας, αλλά -αν μπορούμε να πούμε- προκύπτουν εξελικτικά, με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται μια κεντρική θεματική σε όλα τα έργα σας.
Αυτό είναι αλήθεια. Στην προηγούμενη φάση δουλειάς της Ομάδας κεντρικός άξονας ήταν το ζήτημα της από-ανθρωποποίησης. Στο «Εμείς» του Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν είδαμε τη μετάβαση από την από-ανθρωποποίηση στην εξέγερση της Ζωής. Τα κείμενα επιλέγονται με γνώμονα το κεντρικό αυτό ζητούμενο, πατάνε, όμως, και στις αγωνίες, προσωπικές και συλλογικές, τις δικές μου και της Ομάδας. Δεν επιλέγω κείμενα για να υπηρετήσω τη δικτατορία του box office ή του κυριάρχου lifestyle της βιομηχανίας του θεάματος. Χρειάζεται να είμαστε ολόκληροι μέσα στη δουλειά που κάνουμε, αλλιώς δεν έχει νόημα.
Ιδανικά, τι θα επιθυμούσατε να αποκομίσει ο θεατής από την παράστασή σας;
Νομίζω ότι μια παράσταση, ως έργο τέχνης, λειτουργεί στον κάθε άνθρωπο με τελείως διαφορετικό τρόπο, με μια έννοια, θεατές και ηθοποιοί συνδιαμορφώνουν την παράσταση κάθε βράδυ. Το μόνο που ίσως θα ήθελα, είναι ο θεατής να δεχθεί κάποιες από τις δονήσεις αγωνίας που εκπέμπει το κείμενο και η παράσταση. Από εκεί και πέρα είναι υπόθεση του καθενός πώς θα συνδεθεί με το έργο και τα ζητήματα που βάζει.
Ποιο είναι το επόμενο βήμα για την Ομάδα Σημείο Μηδέν; Τι να περιμένουμε στο μέλλον;
Οι παραστάσεις της «Αποστολής» θα διαρκέσουν ως τις 22 Γενάρη. Στις 2 Φλεβάρη θα παρουσιάσουμε στο Γαλλικό Ινστιτούτο σε πανελλήνια πρώτη το έργο του Θωμά Συμεωνίδη «Υπάρχει επίσης», στηριγμένο στη ζωή και το έργο του ποιητή του Άουσβιτς Paul Celan. Και από τις 27 Φλεβάρη, με τον Δαυίδ Μαλτέζε, θα παρουσιάσουμε στο Ίδρυμα Κακογιάννη το έργο του Δημήτρη Δημητριάδη «Τρωάς». Ταυτόχρονα, με τη φίλη και μεταφράστρια Ιωάννα Μεϊτάνη, δουλεύουμε πάνω στην «Ανάκριση» του Πέτερ Βάις, που θα παρουσιάσουμε στα τέλη του ερχόμενου χρόνου στο Νέο Χώρο του Άττις.
___
«Αποστολή» του Χάινερ Μύλλερ από την Ομάδα Σημείο Μηδέν
Θέατρο Άττις-Νέος Χώρος, Λεωνίδου 12, Μεταξουργείο, Αθήνα (πλησίον Μετρό Μεταξουργείο)
Παρασκευή & Σάββατο στις 21.00 και Κυριακή στις 20.00
Ως τις 22 Ιανουαρίου 2017
Πληροφορίες-κρατήσεις εισιτηρίων: 210-3225207
Το UNFOLLOW είναι χορηγός επικοινωνίας της παράστασης.
