Πολλοί μίλησαν, ελάχιστοι άκουσαν την Άγια Ιμπραήμ: Εικόνες από ένα μέλλον
Σε πείσμα της αναγόρευσης της μαντίλας, από τους συνεχιστές της αποικιοκρατίας, σε σύμβολο καταπίεσης που θα έκανε την απαγόρευσή της σύμβολο «απελευθέρωσης», η πράξη της νεαρής Άγιας Ιμπραήμ στην πραγματικότητα έρχεται σαν εικόνα από ένα αισιόδοξο μέλλον ήττας των κάθε λογής εθνικισμών.
Δύο μήνες μετά το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους και την εισβολή στο Αφγανιστάν, η τότε Πρώτη Κυρία των Ηνωμένων Πολιτειών, Λώρα Μπους, διάλεξε να παρουσιάσει τον πόλεμο όχι ως αναγκαιότητα, ούτε ως αντίποινα για το πολύνεκρο χτύπημα της Αλ Κάιντα στην καρδιά του αμερικάνικου κράτους, αλλά ως μια «απελευθερωτική» εκστρατεία που θα απαλλάξει τον πληθυσμό της χώρας από τον καταπιεστικό ζυγό των Ταλιμπάν και θα ανασχέσει την επέκταση του φονταμενταλισμού τους. Η κ. Μπους διάλεξε ως εμπροσθοφυλακή της ρητορικής της ένα επιχείρημα που δεν ήταν διόλου ανοίκειο στο δυτικό κόσμο και ιδίως στις αποικιοκρατικές δυνάμεις και το οποίο θα αναβίωνε ποικιλοτρόπως έκτοτε:
«Μέσα από πολύ σκληρές εμπειρίες, οι αφγανές γυναίκες αρχίζουν να γνωρίζουν αυτό που ο υπόλοιπος κόσμος τώρα ανακαλύπτει: η βάναυση καταπίεση των γυναικών είναι κεντρικός στόχος των τρομοκρατών» δήλωσε η Πρώτη Κυρία. Το Ισλάμ ταυτιζόταν με ένα καθεστώς όπου η γυναίκα έχει παράταιρο ρόλο και βρίσκεται στο έλεος κάθε βίας ενδο-οικογενειακής ή άλλης. Η δήλωση της Λώρα Μπους εμφανίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα με μία έκθεση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για την καθημερινή ζωή στο Αφγανιστάν, η οποία περιέγραφε τη ζωή των γυναικών με τα μελανότερα χρώματα. Από τη μεριά της, η Διεθνής Αμνηστία με ανακοίνωσή της, στην οποία τόνιζε ότι η ισλαμική Συμμαχία του Βορρά εντός της οποίας συσπειρώθηκαν οι πολιτικές δυνάμεις του Αφγανιστάν που ανατράπηκαν από το πραξικόπημα των Ταλιμπάν, δεν θα έπρεπε να έχει μετά τον πόλεμο κανένα ρόλο στις νέες μορφές ζωής που θα προέκυπταν στο «απελευθερωμένο» έδαφος, καθώς έχει και η ίδια ένα μακρύ track record στην παραβίαση των δικαιωμάτων των γυναικών.
Έκτοτε, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ, καθώς επίσης και τα διάφορα think tanks και ΜΜΕ που ανέλαβαν τη νομιμοποίησή τους, κατονόμασαν κάθε στρατιωτική επέμβαση ως οιονεί «απελευθερωτική». Από τον πόλεμο στο Ιράκ, μέχρι τον εξοπλισμό μερίδων των εξεγερμένων της Συρίας με σκοπό την ανατροπή του Άσαντ, η αμερικάνικη εξωτερική πολιτική αντικατέστησε την επιχειρηματολογία περί ανάσχεσης της κομμουνιστικής απειλής με αυτήν της εξαγωγής του πολιτικού φιλελευθερισμού ως ασφαλιστικής δικλείδας για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το φονταμενταλιστικό Ισλάμ μπορούσε να δικαιολογήσει τόσο τις «απελευθερωτικές» επιχειρήσεις, όσο και τα διάφορα μέτρα που λαμβάνονταν στο εσωτερικό της Ευρώπης και των ΗΠΑ για τη θωράκισή τους απέναντι στον «ολοκληρωτισμό» που εισήγαγαν οι κοινότητες των μουσουλμάνων στα εδάφη τους.
Η σύγκρουση με τις μουσουλμανικές κοινότητες επικεντρώθηκε σε δύο σημεία: απ’ τη μία, η υπόθεση της σαρία δημιουργούσε ένα παράλληλο καθεστώς δικαίου που στο μεγαλύτερο μέρος του δεν συναντούσε πουθενά το θεσπισμένο δίκαιο των κρατών· απ’ την άλλη, γύρω από τη μαντίλα και την απαγόρευσή της –σύγκρουση που συντελέστηκε με ιδιαίτερη ένταση στη Γαλλία– άρχισαν να γίνονται αντικείμενο διαπραγμάτευσης οι πολιτισμικές πτυχές του «μουσουλμανικού ζητήματος» στη Δύση.
Η μαντίλα συμπύκνωσε σε ένα και μόνο σύμβολο όλη τη θεωρία της καταπίεσης των γυναικών που καλούνταν να άρει ο δυτικός φιλελευθερισμός στις χώρες της Μέσης Ανατολής. Θα ήταν άλλωστε ιδιαιτέρως αντιφατικό να επιτρέπονται αβίαστα στο εσωτερικό των δυτικών χωρών οι ίδιες πρακτικές τις οποίες πολεμούσαν να ανατρέψουν στο εξωτερικό τους.
Ο πόλεμος που κήρυξε το γαλλικό κράτος την τελευταία δεκαετία στις θρησκευτικές ελευθερίες των μουσουλμάνων, με ιδιαίτερη έμφαση στην απαγόρευση της μαντίλας (νόμος του 2004 για την απαγόρευση των θρησκευτικών συμβόλων στα σχολεία, που αφορούσε όλες τις μαντίλες και νόμος του 2010 για την απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου στο δημόσιο χώρο και αφορούσε την «μπούρκα») είχε εμφανή αποτελέσματα: η τερατοποίηση των μουσουλμάνων αναβίωσε τα αιτήματα για την «επιστροφή στην ισχυρή Γαλλία», που έγινε ξενοφοβία, για να μεταφραστεί πολιτικά με τη σειρά της στην εκλογική άνοδο της Μαρίν Λεπέν και την περαιτέρω μετακίνηση του Νικολά Σαρκοζύ προς τα δεξιά.
Στην υπεράσπιση της απαγόρευσης της μαντίλας συναντήθηκαν οι συντηρητικοί δεξιοί με ευρύτερα προοδευτικά στοιχεία (μεταξύ αυτών κι ένας σεβαστός αριθμός φεμινιστικών οργανώσεων), με τα δεύτερα να βλέπουν στη μαντίλα τα εμφανή σημάδια μιας θρησκευτικής πατριαρχικής καταπίεσης κεκλεισμένων των θυρών. Η διεκδίκηση της ισότητας των φύλων γινόταν αυτόματα ένα διαφωτιστικό προνόμιο, βάσει του οποίου η προοδευτική Δύση όφειλε να επιβάλλει τη «χειραφέτηση» στις μουσουλμάνες γυναίκες, καθώς οι ίδιες φάνηκε να αγνοούν αυτή την προοπτική.
Στην πραγματικότητα, η καταστολή της μαντίλας δεν ήταν κάτι πρωτόγνωρο για τη Γαλλία. Όπως επισημαίνει η κοινωνική επιστήμων και νομικός Χαρά Τσαντίλη σε κείμενό της στο συλλογικό τόμο Urban Conflicts (σελ. 180-195) για την απαγόρευση της μπούρκα στη Γαλλία, παρόμοιες πρακτικές είχαν υιοθετηθεί και την περίοδο της γαλλικής αποικιοκρατίας στην Αλγερία, όπου πλήθυναν οι αλγερινές γυναίκες οι οποίες φόρεσαν το χάικ ως σύμβολο αντίστασης, ενώ το γαλλικό κράτος προέβη σε μια μεγάλη καμπάνια ενάντια στην «καταπίεση» του θρησκευτικού πέπλου, φιλοδοξώντας να διαρρήξει την κοινωνική συνοχή, πλήττοντας το ηθικό των αλγερινών που τότε προετοίμαζαν την επανάστασή τους.
Η αντίληψη που θέλει τη μαντίλα να είναι σύμβολο καταπίεσης είναι αποικιοκρατικής νοοτροπίας. Βασίζεται σε προκαταλήψεις για τη θέση των γυναικών στις μουσουλμανικές κοινωνίες που ελάχιστα ενδιαφέρονται να διασταυρωθούν με τα πραγματικά δεδομένα: ότι το Ισλάμ δεν είναι κάτι συμπαγές και ομοιόμορφο, ότι έχει ιδιαίτερα φεμινιστικά ρεύματα στο εσωτερικό του που υποβαθμίζονται λόγω της απόστασής τους από τα δυτικά πρότυπα, ότι σε πολλές εκφάνσεις του είναι πιο προωθημένο στην αντιμετώπιση των γυναικών από νεωτερικές κοινωνίες και ότι σε πολλές εκδοχές του Ισλάμ, το ίδιο το Κοράνι προβλέπει την ισότητα των φύλων στα μάτια του Θεού. Υπέρ αυτών ομολογούσε ακόμα και η παραπάνω έκθεση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ στις υποσημειώσεις της, αν και είναι μάλλον απίθανο να περιλαμβάνονταν αυτά τα δεδομένα σε μία σύγχρονη εκδοχή της δεκαπέντε χρόνια μετά.
Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα αυτής της οπτικής έχει επισημανθεί πολλάκις από τις κριτικές φωνές απέναντι στο μέτωπο κατά της μαντίλας: πουθενά δεν ρωτάει τις ίδιες τις γυναίκες που ενδύονται το θρησκευτικό πέπλο για το πώς το αντιλαμβάνονται, οπότε και θα αποκαλυπτόταν ένας πλούτος θεωρήσεων που ποικίλει από στιγμή σε στιγμή κι από τόπο σε τόπο.
Θύμα μιας τέτοιας προβολής φαίνεται να έπεσε και η 18χρονη αριστούχος Άγια Ιμπραήμ που εμφανίστηκε ως παραστάτης στη μαθητική παρέλαση φορώντας μαντίλα. Πλήθος σχολίων και κειμένων έσπευσε να επιβεβαιώσει είτε τις παρανοϊκές ακροδεξιές αντιλήψεις περί εξισλαμισμού της Δύσης, είτε τις θεωρίες για την επιβολή της μαντίλας πάνω στη νεαρή κοπέλα (όπως χαρακτηριστικά υποστήριξε ο Ανδρέας Πετρουλάκης στο Protagon) ή ακόμα και τον θρίαμβο της ανεκτικότητας στη χώρα. Παρότι δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει – φαίνεται σαν να ξεχνιέται βολικά ότι στην Ελλάδα υπήρχαν μουσουλμανικοί πληθυσμοί και πριν τους πρόσφυγες της Συρίας, με παιδιά που πήγαιναν σχολείο και συμμετείχαν στις παρελάσεις – η μαντίλα της 18χρονης φέτος αναπόφευκτα εντάσσεται σε μία επίκαιρη συζήτηση σχετικά με την ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία, η οποία εκτυλίσσεται μέχρι στιγμής σε χαμηλούς τόνους που μάλλον θα δυναμώσουν με την εφαρμογή της συμφωνίας της 19ης Μάρτη. Για όσους σέβονται τον θεσμό των παρελάσεων, φαίνεται παράταιρη η εικόνα της μαντίλας δίπλα στα σύμβολα της ορθοδοξίας σε μία γιορτή της εθνικοφροσύνης. Για τους υπόλοιπους, η εικόνα δείχνει μια νεαρή κοπέλα που συμμετέχει χωρίς να καταστέλλεται η προσωπικότητά της σε μια σχολική δραστηριότητα – όσο προβληματική κι αν είναι η δραστηριότητα αυτή κι όσο κι αν αντιβαίνει η παρουσία της τον εορτασμό της ίδρυσης ενός κράτους που – ας μην το ξεχνάμε– στηρίχτηκε και στο σφαγιασμό μουσουλμάνων.
Η συζήτηση για τη μαντίλα άνοιξε από ανάγκη μπροστά στην εικόνα της παρελαύνουσας μαθήτριας και αναπόφευκτα θα επεκταθεί σε θέματα που θα αποτελέσουν πεδία συγκρούσεων, όπως η δημιουργία του τζαμιού στο Βοτανικό που συστηματικά αναβάλλεται για πολιτικούς και επιχειρηματικούς λόγους. Άνοιξε, όμως, αντανακλαστικά και με αυτοματισμό, αδιαφορώντας για τα κίνητρα της μαθήτριας.
Γιατί αν περίμεναν οι απανταχού σχολιαστές τις δηλώσεις της Άγιας Ιμπραήμ στο MEGA προτού εκφέρουν άποψη, θα ανακάλυπταν ότι η 18χρονη ήθελε να στείλει ένα πολύ συγκεκριμένο μήνυμα με την περιβολή της: «Ο καθένας θα πρέπει να σέβεται τον άλλον, να τον αγαπά, να τον αποδέχεται έτσι όπως είναι, ανεξαρτήτως φυλής, θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Πιστεύω ότι έτσι θα ζούμε καλύτερα» είπε.
Η πράξη της αυτή είναι ένα στιγμιότυπο από το αισιόδοξο μελλοντικό σενάριο, όπου η ένταξη των προσφύγων θα συμβεί αναίμακτα με την απροϋπόθετη ήττα των διαφόρων εθνικισμών. Βασική προϋπόθεση αυτού του σεναρίου είναι να δίνεται πρώτα ο λόγος στα πρόσωπα, πριν απ’ οποιαδήποτε κριτική που σκοπό έχει να επιβάλλει προϋπάρχουσες ερμηνείες στις πράξεις τους.
____
Για την αντιμετώπιση του Ισλάμ στις προοδευτικές θεωρήσεις, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η συλλογή κειμένων της Susan Buck–Morss που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια με τίτλο «Πέρα από τον τρόμο: Ισλάμ, κριτική θεωρία και Αριστερά». Ένα απόσπασμα, σχετικό με τις παρανοήσεις και τις προκαταλήψεις που διατρέχουν τη συζήτηση για τη θέση των γυναικών στο Ισλάμ, μπορεί να βρεθεί στο Barikat.
