Όλα όσα θέλατε να ξέρετε για το δημοψήφισμα του Ερντογάν και ντρεπόσασταν να ρωτήσετε…
Την Κυριακή 16 Απριλίου του 2017 θα διενεργηθεί δημοψήφισμα στην Τουρκία για την αλλαγή του Συντάγματος. Στη δημόσια συζήτηση η απόφαση αυτή έχει περάσει ως μια σημαντική αλλαγή στο πολίτευμα της Τουρκίας, με τη λεγόμενη «σουλτανοποίηση» του Ερντογάν να νομιμοποιείται, ενώ δεν λείπουν οι φωνές που μιλούν για πραξικόπημα του Ερντογάν. Μέσα σε όλον αυτό τον πακτωλό πληροφορίας, επιλέγουμε και σας παρουσιάζουμε σε αυτό το άρθρο όλα τα βασικά σημεία του συνταγματικού δημοψηφίσματος και πώς αυτό θα επηρεάσει τις επόμενες κινήσεις της Τουρκίας.
Την Κυριακή 16 Απριλίου του 2017 θα διενεργηθεί δημοψήφισμα στην Τουρκία για την αλλαγή του Συντάγματος. Στη δημόσια συζήτηση η απόφαση αυτή έχει περάσει ως μια σημαντική αλλαγή στο πολίτευμα της Τουρκίας, με τη λεγόμενη «σουλτανοποίηση» του Ερντογάν να νομιμοποιείται, ενώ δεν λείπουν οι φωνές που μιλούν για πραξικόπημα του Ερντογάν. Μέσα σε όλον αυτό τον πακτωλό πληροφορίας, επιλέγουμε και σας παρουσιάζουμε σε αυτό το άρθρο όλα τα βασικά σημεία του συνταγματικού δημοψηφίσματος και πώς αυτό θα επηρεάσει τις επόμενες κινήσεις της Τουρκίας. Αρχικά να πούμε ότι οι βασικές προτάσεις (που θα αναλυθούν στη συνέχεια) περιλαμβάνουν:
- Ο πρόεδρος να είναι ταυτόχρονα αρχηγός του κράτους και της εκτελεστικής εξουσίας. Αυτό προέρχεται από τη βασική αλλαγή, να γίνονται ταυτόχρονα εκλογές για Πρόεδρο και Κοινοβούλιο από το ίδιο εκλογικό σώμα.
- Να υπάρχει Υπουργικό Συμβούλιο που διορίζεται από τον πρόεδρο, χωρίς ψήφο εμπιστοσύνης από το κοινοβούλιο.
- Ο αριθμός των βουλευτών να αυξηθεί από 550σε 600, αν και το εκλογικό σύστημα δεν θα αλλάξει για την ώρα
- Ένα σύστημα (το λεγόμενο «γκιλοτίνα») που επιτρέπει στον Πρόεδρο να διαλύσει το Κοινοβούλιο κατά βούληση. Αυτή η αλλαγή σημαίνει ότι ενεργοποιούνται και εκλογές για τον θεσμό του Προέδρου.
- Άρση του «ασυμβίβαστου» μεταξύ πολιτικής οργάνωσης και δημόσιων υπηρεσιών. Οι διοικητές, οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι δικαστές και άλλοι θα μπορούν να προέρχονται και να διορίζονται από το Κόμμα του Προέδρου, καθώς και ο ίδιος θα μπορεί να είναι ταυτόχρονα και πρόεδρος κόμματος εκτός από Πρόεδρος του Κράτους.
Λίγη ιστορία…
Στο δημόσιο λόγο έχει περάσει μια εικόνα ότι πρόκειται για μια ξαφνική κίνηση του Ερντογάν, ως απάντηση στο αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου του 2016. Πράγματι, κατά μία έννοια οι 18 προτάσεις συνταγματικής αναθεώρησης που έφερε στο τούρκικο κοινοβούλιο το ΑΚΡ ήρθαν αργά, τον Δεκέμβρη του 2016 και υπερψηφίστηκαν από τον κυβερνητικό συνασπισμό (ΑΚΡ και ΜΗΡ).Αν υπάρχει μια διαφορά που είναι σημαντική, αυτή είναι στη στάση του ΜΗΡ, που εκφράστηκε από τον αρχηγό του Ντεβλέτ Μπαχτσελί ο οποίος απροσδόκητα άλλαξε 180 μοίρες τη γραμμή του κόμματός του για το προεδρικό σύστημα που πρότεινε ο Ερντογάν και έδωσε τις απαραίτητες ψήφους που χρειαζόταν το ΑΚΡ για να περάσουν οι προτάσεις από το Κοινοβούλιο.Η σχέση όμως της αναθεώρησης του Συντάγματος και του πραξικοπήματος δεν είναι ευθύγραμμα ανάλογη. Στην πραγματικότητα το σχέδιο συνταγματικής αναθεώρησης προωθείται από το ΑΚΡ ήδη από το 2011, ενώ στην τούρκικη νομική συζήτηση υπάρχει από το 2009. Δεν είναι δηλαδή κάποιο νέο σχέδιο ή φαεινή ιδέα του Ερντογάν, αλλά το όραμα του για ένα σύγχρονο, περισσότερο αυταρχικό, προεδρικό σύστημα (τη γνωστή «εκτελεστική προεδρεία») που διάφορες βασικές παραλλαγές της συναντάμε και σε άλλες χώρες με ιδιαίτερο καθεστώς διαφθοράς,όπως η Ρουμανία.
Επίσης, πρέπει να θυμίσουμε ότι στο πλαίσιο της «ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας» προωθείται ολοκληρωτική αντικατάσταση του Συντάγματος του 1982, από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις ήδη από το 2003. Μάλιστα, όταν το ΑΚΡ κέρδισε τις εκλογές του 2006 και εξήγγειλε ένα «νέο και (αστικό) πολιτικό Σύνταγμα», το Ευρωκοινοβούλιο χαιρέτησε θετικά αυτή την κίνηση και κάλεσε «όλα τα κόμματα να υποστηρίξουν μια ανοικτή και συναινετική διαδικασία επεξεργασίας του νέου συντάγματος».
Αυτές οι προτάσεις και στα δύο μέρη τους υλοποιούνται σήμερα. Από τη μία έχουμε ένα (σχεδόν) εξολοκλήρου νέο Σύνταγμα και από την άλλη μια «συναινετική» (με βάση το δίκαιο του ισχυρού, όπως συμβαίνουν συνήθως αυτά) διαδικασία που κρατάει ήδη αρκετά χρόνια. Το κλειδί για να κατανοήσουμε τις επερχόμενες αλλαγές κι αν αυτές περάσουν, είναι η επαναδιαπραγμάτευση της εθνικής ταυτότητας της Τουρκίας και ο νέος ρόλος του Συντάγματος που δεν θα μοιάζει με το προηγούμενο. Έχει μια σημασία, για να ολοκληρώσουμε την αναφορά μας στο παρελθόν να εξηγήσουμε ότι το Σύνταγμα του 1982, ως ισχύον Σύνταγμα, ήταν ένα «διάλειμμα» ανάμεσα σε δύο στρατιωτικές δικτατορίες και στην ουσία του έστησε ένα κράτος που υπάρχει και λειτουργεί ως κατασταλτικός μηχανισμός που δεν υπόκεινται σε συνταγματικό έλεγχο κι από την άλλη ως μια εθνική, πληθυσμιακή ενότητα που περιλαμβάνει θεσμούς διακυβέρνησης και ορισμένο έδαφος.
Ποιοι ψηφίζουν σε αυτό το δημοψήφισμα;
Ένας παράγοντας κλειδί για την έκβαση του δημοψηφίσματος είναι η ψήφος των απόδημων Τούρκων πολιτών. Το εκλογικό σύστημα της Τουρκίας επιτρέπει το δικαίωμα ψήφου από απόσταση σε πολλές περιπτώσεις και ήδη υπάρχουν ενεργές καμπάνιες υπέρ του «Όχι» και του «Ναι» αντίστοιχα, ειδικά στις χώρες της Ε.Ε. Οι διεθνείς πηγές κάνουν λόγο για περίπου 3,6 εκατομμύρια Τούρκους πολίτες σε ευρωπαϊκές χώρες που έχουν δικαίωμα ψήφου, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο, οι Τούρκοι της διασποράς με δικαίωμα ψήφου ξεπερνούν τα 5 εκατομμύρια. Με έναν πληθυσμό 80 εκατομμυρίων εντός Τουρκίας, οι Τούρκοι της διασποράς μπορούν να κάνουν τη διαφορά, αν και από τις 27 Μαρτίου που ξεκίνησαν οι εκλογές σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης, ως σήμερα (σ.σ. 13/4) αναμένονται να έχουν ψηφίσει κάτι λιγότερο από 1,5 εκατομμύρια πολίτες. Στην Ελλάδα υπάρχουν καταγεγραμμένοι 10.572 Τούρκοι πολίτες, οι οποίοι προσήλθαν στις 8 και 9 Απριλίου σε 4 πόλεις (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Κομοτηνή, Ρόδος) για να ψηφίσουν, αλλά το πόσοι ακριβώς ψήφισαν δεν έχει ακόμα ανακοινωθεί. Στην Κύπρο αντίστοιχα, από τους 104.507 καταγεγραμμένους μεδικαίωμα ψήφου, οι 43.480 πήγαν στις κάλπες, σε μια εκλογική διαδικασία που κράτησε από τις 5 ως τις 9 Απριλίου. Για να έχουμε και μια εικόνα της προτίμησης των απόδημων, η εταιρία δημοσκόπησης ΜΑΚ Danismanlik στα τελευταία της exit poll με ημερομηνία 10 Απριλίου, δίνει 62% υπέρ του ΝΑΙ στους απόδημους.
Τελικά, για τι ψηφίζουν οι Τούρκοι;
Σε ένα δίχρωμο, μικρού μεγέθους, ισομοιρασμένο χαρτάκι υπάρχουν οι λέξεις EVET (ΝΑΙ) σε λευκό φόντο και ΗΑΥΙR (ΟΧΙ) σε καφέ φόντο. Ο κάθε πολίτης παραλαμβάνει μια σφραγίδα, σφραγίζει την πλευρά που αντιστοιχεί στην προτίμησή του και βάζει το ψηφοδέλτιο σε ειδικό φάκελο. Τόσο απλό, τόσο δύσκολο, καθώς οι αλλαγές που προτείνονται είναι πολλές και μεταξύ τους περιπλέκουν αρκετά την κατάσταση. Τα στρατόπεδα, το καθένα για τους λόγους του, υπερτονίζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της εκάστοτε επιλογής. Έτσι οι οπαδοί του ΝΑΙ θεωρούν ότι η συνταγματική αλλαγή όπως προτείνεται από το ΑΚΡ θα ενδυναμώσει το τούρκικο κράτος, θα το κάνει σταθερότερο και θα βοηθήσει στην οικονομική ανάπτυξη, καθώς δεν θα υπάρχουν ασταθείς κυβερνήσεις συνασπισμού. Από την άλλη, οι οπαδοί του ΟΧΙ (μεταξύ τους και το φιλοκουρδικό HDP) κάνουν κριτική στην πολύ μεγάλη δύναμη που συγκεντρώνεται στα χέρια του Προέδρου, στη διάλυση της διάκρισης των εξουσιών και τη την άρση της νομοθετικής εξουσίας από το Κοινοβούλιο. Στο πλαίσιο της όξυνσης του πολιτικού λόγου, ο Ερντογάν έχει πολλαπλά αναφερθεί στην καμπάνια του ΟΧΙ ως συνδεδεμένους με το πραξικόπημα του Ιουλίου του 2016. Ξεπερνώντας τα βασικά σημεία τριβής που είναι και τα πιο γνωστά, υπάρχουν μια σειρά αλλαγών που δικαιώνουν τους επικριτές του ΝΑΙ. Αυτές αφορούν όλα τα πεδία της πολιτικής και οικονομικής ζωής στην Τουρκία και θα τις παρουσιάσουμε παρακάτω σε συνοπτικούς πίνακες.
- Οι εξουσίες του Προέδρου – το κοινοβούλιο
- Οι αλλαγές στη δικαστική εξουσία
Οι αλλαγές αυτές χρειάζονται ειδικό άρθρο για να αναλυθούν στο σύνολό τους, καθώς το δικαστικό σύστημα της Τουρκίας είναι και περίπλοκο και πολυσυλλεκτικό, καθώς έχει επιρροές από το ελβετικό, το γερμανικό, το γαλλικό και το ιταλικό σύστημα. Στην ουσία, το ΑΚΡ μεταρρυθμίζει εντελώς το HSYK, το Ανώτατο Συμβούλιο Δικαστών και Εισαγγελέων, το οποίο είναι το πειθαρχικό όργανο του νομικού συστήματος της Τουρκίας και το οποίο παράλληλα υποδέχεται δικαστές και εισαγγελείς και τους κατανέμει. Ιδρύθηκε με το Σύνταγμα του 1982, τροποποιήθηκε από το προηγούμενο συνταγματικό δημοψήφισμα, το 2010 και έγιναν μαζικές εκκαθαρίσεις του στελεχιακού του δυναμικού, μετά το σκάνδαλο διαφθοράς που ξέσπασε στην Τουρκία το 2013.
Οι αλλαγές που προτείνει σήμερα το ΑΚΡ είναι στον αντίποδα όσων πρότεινε το 2010. Τότε είχε αυξήσει το σώμα από 7 στα 22 μέλη, ενώ τώρα ζητά να περιοριστεί στα 13 μέλη. Τελικά, με τις αλλαγές αφαιρείται εντελώς από τη δικαστική εξουσία το δικαίωμα να ορίζει κατά πλειοψηφία τα μέλη του ειδικού της οργάνου (!) κι έτσι η ευθύνη για την πλήρωση των θέσεων του HSYKπερνά στονΠρόεδρο και στον Υπουργό Δικαιοσύνης. Παράλληλα με τις αλλαγές στη σύνθεση του HSYK, ο Πρόεδρος θα είναι υπεύθυνος για το διορισμό 14 από τα 17 μέλη του Συνταγματικού Δικαστηρίου – το ανώτατο δικαστικό όργανο στην Τουρκία. Αυτό σημαίνει ότι ο Πρόεδρος της Τουρκίας, χωρίς κάποιον εξωτερικό ή άλλο έλεγχο θα διορίζει τα 2/3 των 39 πιο σημαντικών δικαστικών λειτουργών στη χώρα. Αυτό το τμήμα των προτάσεων του ΑΚΡ έρχεται σε καταφανή αντίθεση με όσα είχε προτείνει στο αντίστοιχο δημοψήφισμα του 2010 και τις οποίες τότε είχε προωθήσει ως μια προσπάθεια να δοθεί μεγαλύτερη ανεξαρτησία στο δικαστικό σώμα.
- Κρατικός προϋπολογισμός
- Έλεγχος
Ένα σημαντικό σημείο κριτικής που γίνεται στο ΑΚΡ είναι ότι προτείνει πολλές απαλείψεις σε διάφορες μορφές ελέγχου της εξουσίας που υπάρχουν ήδη στην Τουρκία και ειδικά στο άρθρο 98 του ισχύοντος Συντάγματος. Οι σημαντικότερες μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:
- Κοινοβουλευτική έρευνα: Ο ελάχιστος αριθμός βουλευτών που χρειάζονται για να διεξαχθεί κοινοβουλευτική έρευνα παραμένει στο 1/10 του συνόλου (βέβαια αυξάνεται ο αριθμός των βουλευτών). Από εκεί και πέρα προτείνεται, η κοινοβουλευτική έρευνα να διαρκεί συνολικά 2 μήνες, να συμμετέχουν όλα τα κόμματα και να χρειάζεται αυξημένη πλειοψηφία 2/3 ώστε μια περίπτωση να παραπεμφθεί στο Ανώτατο Δικαστήριο. Στον μηχανισμό της κοινοβουλευτικής έρευνας ανατίθενται πλέον και οι αντίστοιχες προτάσεις μομφής
- Ερώτηση βουλευτή: Μέχρι τώρα κάθε βουλευτής είχε δικαίωμα να υποβάλλει γραπτά ή προφορικά ερώτηση στην κυβέρνηση και στον Πρόεδρο μέσω της κοινοβουλευτικής διαδικασίας. Η πρόταση του ΑΚΡ καταργεί την προφορική ερώτηση, ενώ οι βουλευτές θα μπορούν να υποβάλλουν γραπτές ερωτήσεις στους υπουργούς και τους αναπληρωτές Προέδρους, δεν θα μπορούν να υποβάλλουν ερωτήσεις στον Πρόεδρο(!).
- Πρόταση μομφής: Σύμφωνα με το ισχύον Σύνταγμα, χρειάζονται 20 βουλευτές για να κατατεθεί πρόταση μομφής απέναντι σε κάποιον Υπουργό ή τον Πρωθυπουργό κι αν υπερψηφιστεί με απλή πλειοψηφία, χρειάζεται 18 μέρες για την ολοκλήρωσή της. Το ΑΚΡ με το σύστημα που προτείνει, να μην υπάρχει δεδηλωμένη πλειοψηφία από το Κοινοβούλιο για το Υπουργικό συμβούλιο, απαλείφει και τη δυνατότητα πρότασης μομφής και κάθε αναφορά σε αυτή. Η τελική πρόταση ελέγχου του ΑΚΡ είναι η ενίσχυση του μηχανισμούκοινοβουλευτικής έρευνας (soruşturma) ο οποίος χρειάζεται διευρυμένη πλειοψηφία, διαρκεί ως και 10 μήνες και στον οποίο μηχανισμό υπόκεινται μόνο οι υπουργοί και οι αντιπρόεδροι, όπως είδαμε παραπάνω.
Αντί επιλόγου…
Την Κυριακή θα αναπτυχθεί μια μάχη στρατηγικής σημασίας στο εσωτερικό της Τουρκίας. Η πολιτική του ΑΚΡ και του Ερντογάν, η στρατηγική του επιλογή για την Τουρκία και την εξέλιξή της δοκιμάζονται σε αυτό το δημοψήφισμα. Φυσικά δεν πρέπει να βλέπουμε τις προτάσεις αυτές ξεκομμένες από τις αντιλήψεις του ΑΚΡ για τον τρόπο άσκησης εξουσίας, τις προσωπικές φιλοδοξίες του Ερντογάν αλλά και το ευρωπαϊκό περιβάλλον το οποίο καλλιέργησε και συμφωνεί με τέτοιες αντιλήψεις καθώς μια πιο «νοικοκυρεμένη» διοικητικά χώρα, με σκληρό προεδρικό σύστημα, ταιριάζει σε μια αντίστοιχη αντιδημοκρατική Ε.Ε. και θεωρείται λογικό για την Τουρκία ότι κάνει βήματα προόδου. Στην ουσία ο Ερντογάν εκμεταλλεύεται όλες τις δυνάμεις που έχει στη διάθεσή του για να ορίσει έναν στρατηγικό προσανατολισμό για το τούρκικο κράτος που –ούτε λίγο, ούτε πολύ- φτάνει περίπου στο 2029. Δηλαδή ξεπερνά τη δεκαετία. Με δεδομένο ότι πολλές από τις παραπάνω αλλαγές έχουν ήδη «ζυμωθεί» στο εσωτερικό της Τουρκίας την τελευταία δεκαετία, δεν θα είναι απίθανο να δούμε τον Ερντογάν να βγαίνει νικητής από τη μάχη αυτή.
Από την άλλη πρέπει να καταστεί σαφές ότι μια ήττα στο δημοψήφισμα την Κυριακή, θα είναι μια στρατηγική ήττα για τον Ερντογάν και το ΑΚΡ κι όχι μια απλή τακτική υποχώρηση. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να περιμένουμε διάφορες υπόγειες δυναμικές που θα κάνουν την εμφάνισή τους και θα καθορίσουν τα πράγματα. Μία από αυτές είναι η λεγόμενη «σύγχρονη τούρκικη εθνική ταυτότητα», η διαπάλη ανάμεσα στο κοσμικό κράτος και την «ισλαμική δημοκρατία». Μια άλλη είναι το ίδιο το καθεστώς εξαίρεσης στο οποίο βρίσκεται η Τουρκία από τον Ιούλιο του 2016 ως σήμερα. Γενικά όλα τα ενδεχόμενα είναι πιο ανοιχτά από ποτέ και σίγουρα το μέλλον διαρκεί πολύ…
