Ο επισφαλής ανθρωπισμός των ΜΜΕ
«Ο άηχος θόρυβος, που μας είναι ανέκαθεν παρών από την εμπειρία των ονείρων μας, αντηχεί στον ξύπνιο μέσα από τους χτυπητούς τίτλους των εφημερίδων».
Τέοντορ Αντόρνο
Σε μια δύσκολη συνθήκη, όπως αυτή όπου ένας απεγνωσμένος πρόσφυγας κραδαίνει το μωρό του πάνω από το κεφάλι ενός λιμενικού, πρέπει να απαντήσουμε πολιτικά και κριτικά. Η ανθρωπιστική ενσυναίσθηση, δυστυχώς δεν αρκεί.
Η είδηση είναι ότι ένας εκ των προσφύγων στο λιμάνι του Πειραιά, μετά την ενημέρωση του γ.γ. Μεταναστευτικής Πολιτικής, Βασίλη Παπαδόπουλου και με την έντονη παρουσία των λιμενικών, χάνει τα λογικά του και σηκώνει το μωρό του ψηλά στα χέρια, με έναν τρόπο που οπτικά, σοκάρει πλησιάζοντας έναν λιμενικό. Παρ’ όλα αυτά, αν αυτό το κάδρο, δεν εξηγεί πλήρως την κατάσταση, το πως παρουσιάζεται η είδηση, κάνει τα πράγματα, πολύ πολύ χειρότερα· και η είδηση παρουσιάζεται ως “Πρόσφυγας προσπαθεί να πετάξει το παιδί του πάνω σε έναν λιμενικό”.
Αυτό που πρέπει να κατανοήσουμε στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι απλά η ανθρώπινη, ψυχολογική κατάσταση του πρόσφυγα , αλλά και η πολιτική του θέση, πως αυτή ορίζεται και απεικονίζεται από τα mainstream ΜΜΕ και πως ο ίδιος ο μηχανισμός τους, δημιουργεί σε αυτή την απεικόνιση, μια εξαιρετικά λειτουργική, ιδεολογική μηχανή.
Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή, οφείλουμε να σημειώσουμε για το τυπικό (αλλά είναι και ουσιώδες) πως μιλάμε για -έναν- πρόσφυγα, πως δεν είναι δυνατόν να επικρίνεται με μένος η συμπεριφορά του από ανθρώπους που δεν βρίσκονται στην ίδια πολιτική, οικονομική, κοινωνική και ψυχολογική θέση και πως όντως χρειάζεται μια ενσυναίσθηση προκειμένου να αποκωδικοποιήσουμε συμπεριφορές. Υπάρχουν ακόμα και μαρτυρίες αλληλέγγυων, μέσα στην σφαγή που έχει προκαλέσει η είδηση, στην δημόσια σφαίρα και τα σόσιαλ μήντια, για το πόσο καλός πατέρας έχει υπάρξει στο παρελθόν, από ανθρώπους που τον έχουν γνωρίσει. Όμως όλα αυτά δεν αρκούν, αν δεν μιλήσουμε πολιτικά.
Τα mainstream ΜΜΕ είναι εδώ και χρόνια ξενοφοβικά και αντλώντας από μια καλά υφασμένη ακροδεξιά ρητορική, έχουν στήσει πολλαπλά φόβητρα. Η ερμηνεία της συμπεριφοράς του πρόσφυγα, έρχεται να τοποθετηθεί σε ένα ήδη καλά ορισμένο discourse. Αυτό που λέει ότι οι πρόσφυγες χρησιμοποιούν τα παιδιά τους για να σωθούν, για να μπουν στις χώρες μας και να αλλοιώσουν τους πολιτισμούς μας. Το ξενοφοβικό αυτό discourse προσπαθεί (και μάλλον επιτυγχάνει) να θέσει την ζωή σε συνθήκες επισφάλειας (για να δανειστώ από την Judith Butler) που βιώνει ο πρόσφυγας σε ένα πεδίο, εκτός ιστορικού και πολιτικού πλαισίου και να το καταστήσει ακοινωνικό. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε ένα τριπλό χτύπημα, πρώτον το μόνο που επιτρέπει στο κοινό που καταναλώνει το αφήγημα είναι η συναισθηματική αντίδραση (και ουχί η κατανόηση), δεύτερον χρησιμοποιεί ψυχολογισμούς για να ανατροφοδοτήσει τα παβλοφικά αντανακλαστικά και τρίτον χρησιμοποιεί το ίδιο το απολιτικό, ανιστορικό, ακοινωνικό πεδίο ως απόδειξη της αλήθειας του. Για να καταλάβουμε αυτό το λογικό σφάλμα, αξίζει να δούμε αυτό το σχήμα, στο άκρο του. Το ότι τα παιδιά γίνονται όπλο και ασπίδα, έχει χρησιμοποιηθεί από τα δυτικά ΜΜΕ και στην περίπτωση των Παλαιστινίων όταν βομβαρδίζονταν από το κράτος του Ισραήλ. Σε εκείνη την περίπτωση υπήρξε και η διατύπωση του άκρου αυτής της ρητορικής, που έλεγε ότι πως είναι καν δυνατόν, σε τέτοιες συνθήκες, οι Παλαιστίνιοι να κάνουν σεξ και να αναπαράγονται συνεχώς. Κάτι που γράφτηκε στο New York Magazine και αργότερα έγινε και επίσημος θεσμικός λόγος από την σημερινή Υπουργό Δικαιοσύνης του Ισραήλ, Ayelet Shaked η οποία αποκαλούσε προσέτι τα παιδιά “μικρά φίδια” και έλεγε πως το πρόβλημα βρίσκεται ήδη στης μητέρες και το ότι… γεννούν. Πολύ γρήγορα λοιπόν βλέπουμε πως ένα εξουσιαστικό αφήγημα χρησιμοποιώντας το παιδί, μπορεί από την προστασία του, να φτάσει στην εξόντωσή του, αν χρειαστεί.
Παρατηρώντας προσεκτικά το βίντεο με τον πρόσφυγα, θα διαπιστώσει κανείς ότι ο πρόσφυγας δεν προσπαθεί να πετάξει το μωρό του στον λιμενικό. Η ανύψωσή του είναι μια δήλωση και η στιγμή του ενώπιον του λιμενικού, το επιβεβαιώνει. Είναι μια στιγμή όπου ο πρόσφυγας με αυτή την (σοκαριστική, ναι) κίνηση, κάνει συνδηλώσεις. Λέει: “Πως είναι δυνατόν να μας επιτίθεσαι; Πως είναι δυνατόν να επιτίθεσαι σε ένα παιδί;”. Αν προσέξει κανείς τα μάτια του, θα το δει, δεν πρόκειται για παρατραβηγμένη ερμηνεία. Δεν είναι το πρόταγμα του παιδιού ως ασπίδα, είναι η αναγνώριση της επισφάλειάς του. Και τι κάνει στην συνέχεια ο λιμενικός; Μα επιβεβαιώνει τα προηγούμενα. Επιτίθεται. Και σπρώχνει μάλιστα κι έναν πρόσφυγα που μπαίνει μπροστά. Τότε είναι που ένας άλλος πρόσφυγας, παίρνει το παιδί εντελώς, μακριά από το συμβάν. Από τη μια το λιμενικό δεν διστάζει να επιτεθεί ακόμα κι αν μπροστά βρίσκονται παιδιά και από την άλλη τα ΜΜΕ, κάνουν τα παιδιά ιδεολογικό μηχανισμό με το πρόσχημα ανθρωπισμού. Όχι, δεν προτίθεμαι να πάω τόσο μακριά που να δικαιολογήσω την συμπεριφορά του πρόσφυγα — χρειάζεται βοήθεια· όμως αν την καταλάβουμε -και- πολιτικά και το πως τους μεταχειρίζεται το ξενοφοβικό αφήγημα, μπορούμε να μιλήσουμε και για το πως τους μεταχειρίζεται η Πολιτεία. Δεν γνωρίζω ποιες λύσεις θα δοθούν από το κράτος και αν θα είναι λύσεις (με την συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας στο φόντο, μάλλον δύσκολο), όμως πρέπει να απαιτήσουμε να κινητοποιηθούν κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι και όσοι άλλοι ειδικοί χρειάζονται, προκειμένου να βοηθηθούν οι πρόσφυγες και όλες οι ευπαθείς ενδοομάδες τους.
Είναι πια ακόμα κι αυτό, κάτι το τόσο ουτοπικό;
ΥΓ. Σε ένα διήγημα του Charles Bukowski (Ιστορίες μιας θαμμένης ζωής), δύο άντρες κάθονται στο μπαρ ενός αεροδρομίου. Ο ένας διαβάζει για μια τραγωδία στην εφημερίδα και ο άλλος διαβάζει στα κλεφτά. Ο τελευταίος κάνει κάποια σχόλια ανθρωπιστικού ύφους και εξοργίζεται όταν ο πρωταγωνιστής δεν ακολουθεί στο ίδιο ύφος, παρά συνεχίζει τον καφέ του. Τότε έρχεται μια απάντηση που εξηγεί αναστοχαστικά όχι τον κυνισμό, αλλά την ιδεολογική λειτουργία της πολιτιστικής βιομηχανίας. Λέει πως πίνω τον καφέ μου, γιατί όσο τραγικό κι αν είναι το συμβάν, παραμένει απλώς μια είδηση, τυπωμένη σε ένα χαρτί, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλες τραγωδίες. Ναι, θλίβομαι. Αλλά δεν με επηρεάζει πραγματικά. Αυτή η στάση δεν αντανακλά κάποιον ψυχισμό, αλλά τον τρόπο που γράφονται οι ειδήσεις και πως λειτουργούν. Δεν είναι τυχαίο επί παραδείγματι πως από όλα τα παιδιά που πνίγηκαν στο Αιγαίο τα χρόνια της “προσφυγικής κρίσης” (γνωρίζουμε ότι είναι θανατοπολιτική), “γνωρίζουμε” μόλις έναν. Τον Αϊλάν Κουρντί. Γιατί μόνο σε αυτόν, δόθηκε ταυτότητα. Η ίδια ταυτότητα που τα ΜΜΕ στερούν από όλα τα άλλα παιδιά, τα οποία χρησιμοποιούν.
- Το παράθεμα της εισαγωγής αποτελεί απόσπασμα από τον αφορισμό 29 των Minima Moralia του Τέοντορ Αντόρνο (Μτφρ.: Λευτέρης Αναγνώστου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια)
