Μια «Λευκή Βίβλος» για το λυκόφως του «ευρωπαϊκού οικοδομήματος»
Η ανακοίνωση από τον πρόεδρο της Κομισιόν Ζαν-Κλωντ Γιουνκέρ της Λευκής Βίβλου για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αρκούντως αποκαλυπτική για το πώς στοχάζονται το μέλλον του «ευρωπαϊκού οικοδομήματος» στις Βρυξέλες την ώρα που αυτό αντιμετωπίζει την πιο μεγάλη κρίση του.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σε βαθιά κρίση. Το τεύχος Μαρτίου του UNFOLLOW που κυκλοφορεί από σήμερα στα περίπτερα περιλαμβάνει επ’ αυτού επαρκή τεκμηρίωση. Μια μεγάλη οικονομία, η Βρετανία, είναι σε διαδικασία εξόδου. Η πολιτική των μνημονίων στην Ελλάδα εξακολουθεί να γεννά ένα φαύλο κύκλο ύφεσης, λιτότητας και ανεργίας. Μια ωρολογιακή βόμβα χρέους είναι ενεργή στην Ιταλία. Πολλές χώρες δεν πιάνουν τα κριτήρια του Μάαστριχτ. Ένα κύμα ευρωσκεπτικισμού σαρώνει αρκετές χώρες και ετοιμάζεται να επηρεάσει τις εξελίξεις. Οι ΗΠΑ –που ας μην ξεχνάμε είχαν την πρωτοβουλία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για την εκκίνηση της «ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης»– έχουν πλέον μια κυβέρνηση που μιλάει ανοιχτά για την αποτυχία του ευρώ και αποσύρεται από τις μεγάλες εμπορικές συμφωνίες στις οποίες είχαν επενδύσει οι Ευρωπαίοι.
Το κείμενο που παρουσίασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με τίτλο «Λευκή Βίβλος για το μέλλον της ΕΕ: Αναστοχασμοί και σενάρια για την ΕΕ-27 το 2025», αποτυπώνει την αναμέτρηση με αυτή την πραγματικότητα και τα ενδεχόμενα που ανοίγονται, έστω και εάν δεν περιγράφει την κρίση με τόσο μελανά χρώματα.
Το πρώτο σενάριο που προτείνουν για το 2025 είναι πρακτικά να μην αλλάξει τίποτα. Παρότι το παρουσιάζουν ως πορεία «σταδιακής προόδου» και σχετικά αυξημένης συνεργασίας είναι σαφές ότι το αντιμετωπίζουν ως μία αρνητική εξέλιξη που μάλλον θα σωρεύσει κρισιακές δυναμικές.
Το δεύτερο το ονομάζουν «τίποτα πέρα από την Ενιαία Αγορά». Εδώ είναι ένα σενάριο όπου η ολοκλήρωση δεν προχωράει ιδιαίτερα πέρα από την ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων και κεφαλαίων, όπου δεν η ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων δεν είναι πλήρως εγγυημένη και όπου διαδικασίες όπως η πολιτική ενοποίηση ή η κοινή πολιτική εξωτερικών και άμυνας δεν προχωρούν, ούτε η κοινή αντιμετώπιση του προσφυγικού. Εδώ προφανώς και η έμμεση παραδοχή είναι και το ενδεχόμενο περιπτώσεων εξόδου από το κοινό νόμισμα. Το σενάριο αυτό παρουσιάζεται ως το πλέον αρνητικό με έμφαση στην έλλειψη συντονισμού στο περιβάλλον ή στην ύπαρξη συνοριακών ελέγχων που θα δυσκολεύουν τα ταξίδια.
Στον αντίποδα αυτών των δύο είναι το πέμπτο σενάριο, που παραπέμπει σε μια ομοσπονδιακή Ευρώπη όπου βαθαίνει η Ενιαία Αγορά, επιτυγχάνεται η οικονομική, χρηματοοικονομική και δημοσιονομική ένωση, διαμορφώνεται κοινή πολιτική ασύλου και κοινή πολιτική εξωτερικών και άμυνας και συνολικά ενισχύονται οι διαδικασίες απόφαση σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι σαφές ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ευχολόγιο που οι συντάκτες του γνωρίζουν ότι θα παραμείνει ανεφάρμοστο.
Τα σενάρια που έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, γιατί αντανακλούν πραγματικά ενδεχόμενα αλλά και επιδιώξεις, είναι το τρίτο και το τέταρτο. Το τρίτο σενάριο, αποκαλούμενο «αυτοί που θέλουν περισσότερα, κάνουν περισσότερα», είναι η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων, προσφιλής ιδιαίτερα σε σημαντικές μερίδες του γερμανικού πολιτικού συστήματος. Η Ενιαία Αγορά βαθαίνει αλλά ορισμένα κράτη-μέλη δοκιμάζουν να επιβάλουν κοινά πρότυπα στη φορολογία, στις κοινωνικές πολιτικές, στα ζητήματα ασφάλειας, στις πολιτικές για τη μετανάστευση, στην εξωτερική και αμυντική πολιτική, έχοντας ως αντάλλαγμα και χωριστό επιπλέον προϋπολογισμό για τις χώρες που «αποφασίζουν να κάνουν περισσότερα».
Το τέταρτο σενάριο, που μοιάζει να είναι και αυτό που προτιμά η Κομισιόν, αποκαλείται «να κάνουμε λιγότερα περισσότερο αποτελεσματικά». Εδώ η επικέντρωση είναι σε συγκεκριμένους τομείς δράσης: Διεθνείς εμπορικές συμφωνίες που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μόνο σε επίπεδο ΕΕ, πολιτική ασύλου, συνόρων και αντιτρομοκρατικής συνεργασίας, κοινή εξωτερική πολιτική. Παράλληλα, στους τομείς αρμοδιότητάς τους, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη αρμοδιότητα και δυνατότητα επιβολής.
Τι βγαίνει από αυτό το ντοκουμέντο; Καταρχάς μια εκρηκτική σιωπή για οτιδήποτε θα μπορούσε να παραπέμπει είτε σε μια πραγματική βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών, τη δικαιότερη κατανομή του πλούτου, την ανάπτυξη με δικαιοσύνη, είτε στη δημοκρατία και τη δυνατότητα οι κοινωνίες να επηρεάσουν τις εξελίξεις. Σε όλα τα σενάρια, η τρέχουσα εκδοχή άγριου νεοφιλελευθερισμού, όπως και ο δομικά αντιδημοκρατικός χαρακτήρας της ΕΕ, θεωρούνται δεδομένες και απαράγραπτες πλευρές της πραγματικότητας. Σε αυτό προστίθεται και μια έντονη αίσθηση απώθησης του ενδεχομένου η κρίση νομιμοποίησης και η αμφισβήτηση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος να πάρει ακόμη πιο εκρηκτικά χαρακτηριστικά.
Από την άλλη, τα περισσότερο «πραγματικά» σενάρια παραπέμπουν σε συνέχεια της τωρινής ευρωπαϊκής δυστοπίας. Είτε με τη μορφή μιας Ευρώπης πολλών ταχυτήτων, όπου οι χώρες της περιφέρειας θα προσπαθούν διαρκώς, μέσα από πολιτικές ακόμη πιο αυστηρής λιτότητας και ιδιωτικοποιήσεων να μπουν στον πρώτο κύκλο είτε/και με τη μορφή μιας Ευρώπης που θα κάνει ακόμη λιγότερα ως προς π.χ. την αντιμετώπιση των περιφερειακών ανισοτήτων ή της ανεργίας αλλά στην οποία θα ενισχύεται ακόμη περισσότερο η ικανότητα των ευρωπαϊκών θεσμών να επιβάλουν πρόστιμα ή κυρώσεις.
Ότι οι «ευρωπαϊκοί θεσμοί», την ώρα που τα σημάδια της βαθιάς κρίσης της «ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης» πληθαίνουν, αδυνατούν να στοχαστούν και το βάθος της κρίσης και τη δυνατότητα υπέρβασης, είναι σίγουρα αποτύπωση της διανοητικής εμπλοκής ελίτ εγκλωβισμένων στο «tunnel vision» ενός ακραίου νεοφιλελευθερισμού. Είναι, όμως, και ένδειξη ότι περισσότερο παρά ποτέ ο όποιος στοχασμός πραγματικών εναλλακτικών δεν μπορεί να ξεκινά από την προσήλωση σε μια «ευρωπαϊκή ιδέα» που οδεύει προς το λυκόφως της…
