Η TTIP από τη σκοπιά της κριτικής θεωρίας του Δικαίου
H Διατλαντική Συμφωνία Εμπορίου και Επενδύσεων [TTIP] είναι ένα σχέδιο διεθνούς σύμβασης ελεύθερου εμπορίου μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΕ, που βρίσκεται στο στάδιο των διαπραγματεύσεων από το 2013 μέχρι σήμερα. Αν τελικώς υπογραφεί, θα πρόκειται για την μεγαλύτερη διμερή συμφωνία ελεύθερου εμπορίου όλων των εποχών.
Καταστατικός σκοπός της TTIP είναι η αμοιβαία σταδιακή απελευθέρωση του εμπορίου και των επενδύσεων ανάμεσα στις δύο πλευρές του βόρειου Ατλαντικού. Το κείμενο της συμφωνίας, όπως έχει διαρρεύσει, κατανέμεται σε τρία μέρη: (α) κανόνες για την πρόσβαση στις αγορές προϊόντων / υπηρεσιών, (β) τομεακές ρυθμίσεις, (γ) γενικότεροι κανόνες, αρχές και τρόποι συνεργασίας. Η ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων γύρω από τη συμφωνία σχεδιαζόταν για το τέλος του 2014, ωστόσο οι δυσχέρειες στις διαπραγματεύσεις και, κυρίως, οι λαϊκές αντιδράσεις έχουν μετακυλήσει τον χρόνο υπογραφής μέχρι και το 2020.
Ιστορική αναδρομή
Η υπογραφή της TTIP εντάσσεται στο πλαίσιο του πολιτικού σχεδίου για την νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Ο βασικός στόχος του σχεδίου αυτού είναι η άρση κάθε εμποδίου στην ελευθερία του κεφαλαίου. Ως εμπόδια λογίζονται οι δημοκρατικές κατακτήσεις καθώς και οι κοινωνικοί θεσμοί που προστατεύουν τον άνθρωπο, την κοινωνία και το περιβάλλον από τις αρνητικές εξωτερικότητες του κεφαλαιοκρατικού τρόπου κοινωνικής αναπαραγωγής. Ενδεικτικά, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση αναγνωρίζει συστημικά ως τέτοια εμπόδια τους εξωτερικούς περιορισμούς στην ελευθερία του κεφαλαίου, που θέτουν ο δημοκρατικός έλεγχος πάνω στην οικονομία, το κράτος πρόνοιας, οι δημόσιες υπηρεσίες, η εργατική και κοινωνικο-ασφαλιστική νομοθεσία, το δίκαιο της προστασίας του περιβάλλοντος, οι νόμοι για την δημόσια υγεία και ασφάλεια από τους κινδύνους της τεχνολογίας, οι γενικές αρχές δικαίου για την κοινοχρησία των βασικών αγαθών και οι ρυθμίσεις για το ελεύθερο μοίρασμα της γνώσης. Θεμελιώδης παραδοχή του νεοφιλελεύθερου σχεδίου είναι πως οι αγορές παράγουν τα βέλτιστα αποτελέσματα για τις κοινωνίες και, συνεπώς, οποιουδήποτε είδους εμπόδια στη διείσδυση και απρόσκοπτη λειτουργία τους σε κάθε πτυχή της ζωής πρέπει να αρθούν.
Η TTIP είναι το επιστέγασμα σαράντα ετών εκδίπλωσης του νεοφιλελεύθερου σχεδίου σε διεθνές επίπεδο. Αποφασιστική καμπή στάθηκε η σύσταση του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου το 1995 με την υπογραφή της Σύμβασης του Μαρακές από 123 κράτη και την πρόβλεψη σε αυτήν ενός διεθνούς μηχανισμού επίλυσης διαφορών για κράτη-μέλη, που παραβιάζουν το θεσμικό πλαίσιο του ΠΟΕ. Ωστόσο, από το 2001 μέχρι σήμερα ο ΠΟΕ διεξάγει χωρίς επιτυχία τον γύρο διαπραγματεύσεων της Ντόχα για την επέκταση της απελευθέρωσης του εμπορίου στα κράτη του αναπτυσσόμενου κόσμου. Εξαιτίας των καθυστερήσεων στη διαδικασία της Ντόχα οι ΗΠΑ και άλλα ισχυρά κράτη υιοθέτησαν την στρατηγική της υπογραφής διμερών ή πολυμερών συμφωνιών ελευθέρου εμπορίου, προκειμένου να διασπάσουν το μέτωπο των κρατών του Νότου.
Η TTIP αποτελεί τη συνέχεια της στρατηγικής αυτής, σε αναβαθμισμένα ωστόσο μεγέθη και επίπεδα. Τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στο περιεχόμενό της είναι όμοια με τις διμερείς / πολυμερείς συμβάσεις, τις οποίες οι ΗΠΑ και τα ισχυρά κράτη της ΕΕ επιβάλλουν στα αδύναμα κράτη του Νότου. Εντούτοις, από άποψη στρατηγικής, τυχόν υπογραφή της TTIP θα θέσει λόγω των μεγεθών των συμβαλλόμενων κρατών το παγκόσμιο πρότυπο για την απελευθέρωση της κοινωνικής εξουσίας του κεφαλαίου. Με τυχόν υπογραφή της θα είναι λοιπόν θέμα χρόνου η αντανάκλασή της στα διεθνή συμβατικά κείμενα του ΠΟΕ και η καθιέρωσή της ως του παγκοσμίου προτύπου για κάθε άλλη μελλοντική σύμβαση ελευθέρου εμπορίου.
Άρση εμποδίων στην ελευθερία του κεφαλαίου
Στα διεθνή συμβατικά κείμενα των τελευταίων σαράντα ετών η ελευθερία του εμπορίου και των επενδύσεων θεσμοθετείται ως κανόνας και η ρύθμισή της προβλέπεται μόνο ως εξαίρεση. Από την πρόσφατη διαρροή εγγράφων της Greenpeace Ολλανδίας προκύπτει ότι στον τελευταίο 12ο γύρο διαπραγματεύσεων το σχέδιο της TTIP προβλέπει την άρση μίας σειράς εμποδίων στην ελευθερία του κεφαλαίου μέσα από την κατάργηση τέτοιων εξαιρέσεων.
Από τη σκοπιά του δημοκρατικού ελέγχου της οικονομίας το σχέδιο της συμφωνίας συμπεριλαμβάνει προβλέψεις, που περιορίζουν τη δυνατότητα των κρατών να επεμβαίνουν στην επιχειρηματική δραστηριότητα. Έτσι, εμπεριέχει ρυθμίσεις αντίθετες στην εθνικοποίηση επιχειρήσεων, προβλέψεις που ελαστικοποιούν τις διαδικασίες αδειοδότησης των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, κανόνες για την απόσυρση του κράτους από τομείς της οικονομίας και την απόδοσή τους στην αγορά και προβλέψεις για την απορρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Προβλέπει, όμως, και πιο λεπτομερείς ρυθμίσεις για επιμέρους τομείς αγορών, όπως ο πρωτογενής τομέας, που εμποδίζουν τις κυβερνήσεις να θεσπίσουν διατάξεις προστατευτικές για τις μικρές επιχειρήσεις των χωρών τους από την ισχύ των μονοπωλίων και, κατ’ επέκταση, να χαράξουν ουσιαστικές εθνικές οικονομικές πολιτικές.
Από τη σκοπιά της προστασίας του περιβάλλοντος το σχέδιο καταργεί τα δικαιώματα των κρατών να ρυθμίζουν την επιχειρηματική δραστηριότητα για λόγους που αφορούν την προστασία της ανθρώπινης, ζωικής και φυτικής ζωής και υγείας καθώς και για την διατήρηση των πεπερασμένων φυσικών πόρων, όπως τα δικαιώματα αυτά τουλάχιστον μέχρι τώρα προβλέπονται στις διεθνείς συμβάσεις του ΠΟΕ. Περαιτέρω, το σχέδιο της συμφωνίας δεν προβλέπει καμία εξαίρεση ρύθμισης του κεφαλαίου για λόγους, που σχετίζονται με τον υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνο για την ανθρωπότητα, την κλιματική αλλαγή.
Από τη σκοπιά της προστασίας της δημόσιας υγείας από τεχνολογικούς κινδύνους αλλά και της περιβαλλοντικής προστασίας το σχέδιο δεν εμπεριέχει καμία πρόβλεψη για την τήρηση της γενικής αρχής της προφύλαξης, πάνω στην οποία στηρίζεται ολόκληρη η πρωτοπόρος για τα παγκόσμια δεδομένα Ευρωπαϊκή έννομη τάξη σε αυτούς τους τομείς. Η μη πρόβλεψη της Ευρωπαϊκής αρχής της προφύλαξης σε μία συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με τις ΗΠΑ θα σημάνει σταδιακά την εξίσωση προς τα κάτω των Ευρωπαϊκών προτύπων προστασίας με τα πρότυπα προστασίας των ΗΠΑ, όπου τέτοια αρχή όχι μόνο δεν αναγνωρίζεται αλλά η επικινδυνότητα της τεχνολογίας εναπόκειται κατά βάση στη [μη] ρύθμιση του άκρως ορατού χεριού της εμπορευματικής αγοράς.
Ενδεικτικά, η κυβέρνηση των ΗΠΑ, εκπροσωπώντας τα συμφέροντα της παγκόσμιας βιομηχανίας χημικών, αντιμετωπίζει την σχετική Οδηγία REACH της ΕΕ, που διεπνέεται από την αρχή της προφύλαξης, ως εμπόδιο στο εμπόριο, το οποίο πρέπει να αρθεί. Με την TTIP οι προστατευτικές διατάξεις της REACH σταδιακά θα αποδομηθούν και θα απορροφηθούν από την γενική κατεύθυνση του πιο φιλικού προς το κεφάλαιο δικαίου των ΗΠΑ, όπου τα χημικά προϊόντα θεωρούνται σε γενικές γραμμές ασφαλή, εκτός αν από την κυκλοφορία τους στην αγορά αποδειχθεί το αντίθετο. Αντιστοίχως, οι προβλέψεις της TTIP θα οδηγήσουν στην κυκλοφορία περισσότερων προϊόντων από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς [ΓΤΟ] στα πρότυπα των ΗΠΑ και θα επιταχύνουν την οπισθοχώρηση της Ευρωπαϊκής προστασίας, που ήδη υπό την πίεση του κεφαλαίου συμβαίνει.
Το πιο σημαντικό στοιχείο της TTIP είναι πως συγκροτεί ένα άτυπο “διατλαντικό κεκτημένο” υπέρ της επιχειρηματικής ελευθερίας, το οποίο τα έθνη-κράτη δεν μπορούν να υπερβαίνουν. Συνεπώς, μετά την θέση της συμφωνίας σε ισχύ και πέραν των υφιστάμενων ρυθμίσεων μεμονωμένα κράτη δεν θα έχουν το δικαίωμα να επεμβαίνουν στο κεκτημένο αυτό με νέες προβλέψεις, θέτοντας νέους περιορισμούς της επιχειρηματικής ελευθερίας για λόγους δημοσίου συμφέροντος, όπως λόγου χάρη η κοινωνική πολιτική ή η προστασία του περιβάλλοντος.
Μέτρα καταναγκασμού των λαών
Η TTIP προβλέπει τη συγκρότηση ενός νέου συστήματος δικαίου στις σχέσεις ΗΠΑ – ΕΕ. Οι κανόνες και οι θεσμοί του συστήματος αυτού δικαίου θα υπερισχύουν όχι μόνο των κανόνων δικαίου κάθε μεμονωμένου κράτους αλλά και των κανόνων και των θεσμών του δικαίου της ΕΕ. Το σύστημα δικαίου της TTIP είναι ολοκληρωμένο, με την έννοια ότι προβλέπει τόσο θεσμούς απονομής δικαιοσύνης όσο και πολιτικούς μηχανισμούς λήψης αποφάσεων.
Συγκεκριμένα, στο σχέδιο της συμφωνίας προβλέπεται η θέσπιση ενός μηχανισμού επίλυσης διαφορών ή με άλλα λόγια ενός θεσμού διαιτησίας μεταξύ επιχειρήσεων και κρατών [ISDS]. Οποιαδήποτε επιχείρηση ασκεί επιχειρηματική δραστηριότητα στη ζώνη ελεύθερου εμπορίου της TTIP θα έχει το δικαίωμα ενώπιον του διαιτητικού δικαστηρίου της TTIP να εγκαλεί και, κατόπιν, να αποζημιώνεται από κάθε κράτος, το οποίο νομοθέτησε ρυθμίσεις δημοσίου συμφέροντος, που έθεσαν περιορισμούς στην επιχείρησή της.
Το αρχέτυπο των ρητρών ISDS βρίσκεται στην διαιτητική διαδικασία επίλυσης διαφορών μεταξύ κρατών του ΠΟΕ. Ωστόσο, η καινοτομία τέτοιων ρητρών σε σχέση με το προγενέστερο υπόδειγμα έγκειται στο ότι καθιστούν πλέον διάδικους στο στερέωμα του δημοσίου διεθνούς δικαίου τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Η κάθετη λειτουργία απονομής διεθνούς δικαιοσύνης προβλεπόταν μέχρι τη δεκαετία του ’80 μόνο στις περιπτώσεις παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πλέον όμως σήμερα οι ρήτρες ISDS αποτελούν ρουτίνα στις διμερείς συμφωνίες ελευθέρου εμπορίου, που επιβάλλουν τα ισχυρά κράτη της Δύσης στα αδύναμα κράτη του Νότου. Μόνο το 2013 εκκινήθηκαν παγκοσμίως 59 διαδικασίες ενώπιον ISDS, ενώ μέχρι σήμερα η μεγαλύτερη αποζημίωση, που επιδικάστηκε από τέτοιους μηχανισμούς, ανήλθε σε 2.3 δις $ υπέρ πετρελαϊκής εταιρείας και σε βάρος της κυβέρνησης του Εκουαδόρ. Με την TTIP ο μηχανισμός των ISDS «φυτεύεται» πια στους υποτιθέμενα προνομιούχους του διεθνούς καταμερισμού εργασίας, τους λαούς της Δύσης.
Με αυτόν τον πολύ αποτελεσματικό τρόπο η TTIP, όπως και πολλές άλλες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου με προβλέψεις ISDS, δεν λειτουργεί μόνο ως μηχανισμός άρσης κάθε δημοκρατικού εμποδίου στην κοινωνική εξουσία του κεφαλαίου αλλά και ως μηχανισμός αποτροπής της θεσμοθέτησης τέτοιων εμποδίων στο μέλλον. Έτσι, τέτοιες διεθνείς συμφωνίες συγκροτούν έναν θεσμισμένο «σκληρό» νεοφιλελευθερισμό στο ανώτατο πολιτικό, το διεθνές, επίπεδο. Με την επίκληση της δομικής βίας του θεσμισμένου νεοφιλελευθερισμού οι διάφοροι κηπουροί του είναι έτσι σε θέση να διακηρύσσουν το τέλος της ιστορίας και την ανυπαρξία κάθε άλλης εναλλακτικής [TINA] στον ορίζοντα της ανθρωπότητας.
Συγκρότηση μη αντιπροσωπευτικών κέντρων πολιτικής εξουσίας
Η TTIP προβλέπει μόνιμους πολιτικούς μηχανισμούς διαπραγμάτευσης και θεσμοθέτησης νέων κανόνων, που θα εντάσσονται στο δικό της σύστημα δικαίου και θα το εμπλουτίζουν διαρκώς με νέα διεθνή κείμενα υπό τη μορφή πρωτοκόλλων ή παρεπόμενων συμφωνιών.
Με βάση τους κανόνες αυτούς υπό την αιγίδα της συμφωνίας θα συγκροτούνται μόνιμες επιτροπές τεχνοκρατών μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΕ για κάθε κύκλο θεμάτων, που αυτή αγγίζει. Οι επιτροπές αυτές θα διαπραγματεύονται νέα σχέδια διεθνών συμβάσεων για την περαιτέρω απελευθέρωση του κεφαλαίου εντός της ζώνης ελευθέρου εμπορίου ΗΠΑ – ΕΕ. Με αυτό τον τρόπο, τέτοιες επιτροπές θα είναι αρκούντως απομακρυσμένες από τα κέντρα της αντιπροσωπευτικής πολιτικής εξουσίας, ώστε να επιτελούν το έργο όσο γίνεται πιο αυτόνομα από την λαϊκή βούληση, στην οποία τέτοια κέντρα λογοδοτούν. Στις διαπραγματεύσεις άλλωστε με τις ΗΠΑ τα 28 κράτη-μέλη της ΕΕ εκπροσωπούνται από μη εκλεγμένους τεχνοκράτες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι εν λόγω τεχνοκράτες λογοδοτούν για τα έργα τους στην Ευρωπαϊκή Επίτροπο Cecilia Malmström, η οποία με τη σειρά της, αναφορικά με το πως αντιλαμβάνεται τον ρόλο της στη διαδικασία διαπραγμάτευσης της TTIP, είχε επί λέξει δηλώσει στις 12/10/2015 ότι «δεν λαμβάνω την εντολή μου από τους λαούς της Ευρώπης». Η ίδια η διαπραγμάτευση διεξάγεται μέχρι τώρα με πρωτοφανείς όρους απόκρυψης από τον δημοκρατικό έλεγχο και την κοινή γνώμη.
Η απομάκρυνση της διαπραγματευτικής διαδικασίας από τη δημοκρατία είναι αντιστρόφως ανάλογη με την προσέγγιση αυτής από τις δυνάμεις της αγοράς. Μολονότι η κοινωνία των πολιτών δεν έχει πρόσβαση στη διαπραγματευτική διαδικασία, από τις πρόσφατες διαρροές της Greenpeace προκύπτουν αποδείξεις ότι τα επιχειρηματικά λόμπυ όχι μόνο έχουν πρόσβαση στο περιεχόμενο του σχεδίου της συμφωνίας αλλά συνδράμουν τους διαπραγματευτές με τις απόψεις τους στη διαμόρφωση των διαπραγματευτικών θέσεων. Όλα τα παραπάνω εγγυώνται ότι τέτοιοι όροι απομόνωσης από τον δημοκρατικό έλεγχο και καθοδήγηση από τα επιχειρηματικά λόμπυ θα διατηρηθούν και, πιθανότατα, θα ενισχυθούν στις διαδικασίες διαπραγμάτευσης, που θα ξεκινήσουν μετά την υπογραφή της συμφωνίας για την κατάστρωση του δευτερογενούς αυτής δικαίου. Επομένως, τυχόν υπογραφή της TTIP θα πρέπει να νοηθεί ως η αρχή και όχι το τέλος για τη συγκρότηση ενός γενικότερου θεσμικού πλαισίου της ζώνης ελεύθερου εμπορίου μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΕ.
Συμπεράσματα για τα κινήματα και τους κοινωνικούς αγώνες
Το δίκαιο αποκρυσταλλώνει αλλά και επαναδομεί τον κοινωνικό ανταγωνισμό. Στο σημερινό διεθνές περιβάλλον η κοινωνική εξουσία του κεφαλαίου εκδηλώνεται ως δομική, δηλαδή ασκείται όχι τόσο μέσω των κρατών ή των ενώσεων κρατών αλλά μέσω ενός πλαισίου θεσμών, στο οποίο και τα κράτη αυτά καθεαυτά εξαναγκάζονται να δράσουν. Στη φάση αυτή το κεφάλαιο πολιτικοποιείται, συγκροτώντας αμιγώς πολιτικούς θεσμούς έξω και πέρα από τους αντιπροσωπευτικούς κρατικούς θεσμούς.
Το κίνημα για την εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, που έχει σημαδεύσει τους κοινωνικούς αγώνες μετά την πτώση του τείχους, έχει ως αφετηρία την αντίθεση στη διαδικασία της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και ως ορίζοντα μία διεθνή κοινότητα με δημοκρατία, ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη, όπου οι άνθρωποι και το περιβάλλον θα τοποθετούνται πάνω από τα κέρδη. Τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα δεν πέφτουν από τον ουρανό αλλά αποτελούν πολιτική έκφραση των ευρύτερων κοινωνικών δυνάμεων, που αναπαράγουν τις κοινωνίες που ζούμε στις εναλλακτικές βάσεις της αλληλεγγύης, της συνεργασίας και της αυτοκυβέρνησης.
Η TTIP συνιστά τη σύγχρονη αιχμή του δόρατος για το «κλείδωμα» της υπαγωγής των κοινωνιών και της φύσης στην κοινωνική εξουσία του κεφαλαίου. Δεδομένης της ήδη εκτεταμένης εξάρτησης της κοινωνικής και πλανητικής αναπαραγωγής από τις ροές του χρήματος και του εμπορεύματος, τυχόν βίαιη ολοκλήρωση της υπαγωγής στο κεφάλαιο ενδέχεται να οδηγήσει σε ραγδαία αποσταθεροποίηση των ανθρώπινων κοινοτήτων και των φυσικών οικοσυστημάτων μέσα από την οικολογική κρίση και τον πόλεμο.
Με δυο λόγια, η χρονικότητα της μάχης για την αποτροπή της TTIP είναι κρίσιμη. Η υπογραφή της θα είναι άλλο ένα λιθαράκι για την επιτάχυνση των ρυθμών καταστροφής ανθρώπων / φύσης από το κεφάλαιο σε παγκόσμιο επίπεδο. Όντας ήδη σε κρίσιμη καμπή σε σχέση με την επιδείνωση της κοινωνικής και οικολογικής κρίσης, μία τέτοια επιτάχυνση θα ωθήσει την ανθρωπότητα σε δυστοπικά μονοπάτια. Κατά συνέπεια, για τα κινήματα αλλά και για τα ευρύτερα κοινωνικά κομμάτια με αυτοσυνείδηση η αποσόβηση χτυπημάτων, όπως η TTIP, είναι πια θέμα επιβίωσης.
