Αγάπη μου, δες πώς μίκρυναν τον Καβάφη!
Εδώ και κάποιο καιρό συντελείται μια ενορχηστρωμένη επίθεση εναντίον του Δημήτρη Παπανικολάου, επιστημονικού συμβούλου του Αρχείου Καβάφη, η οποία κορυφώθηκε τις τελευταίες μέρες με κάποια δημοσιεύματα που καταδεικνύουν την ποιότητα, το ήθος και το επίπεδο των συγγραφέων τους.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που είχα ξεκινώντας να γράψω αυτό το άρθρο ήταν οτι δεν μπορούσα να δώσω στον αναγνώστη να καταλάβει συνοπτικά το ζήτημα το οποίο θέλω να σχολιάσω. Πιθανώς γιατί κι εγώ όπως και ο Δημήτρης Παπανικολάου, στην επίθεση κατά του οποίου θέλω να αναφερθώ, δεν είμαι πραγματική επιστήμων. Είμαστε δύο περιπτώσεις, ίσως όχι οι μόνες, που αποδεικνύουμε με την ύπαρξή μας και μόνο ότι οι θεσμοί της Εσπερίας δεν είναι αλάνθαστοι. Δίνουν και εις τας Ευρώπας λοιπόν και διδακτορικά, και θέσεις, και χρηματοδοτήσεις και φοιτητές σε πνευματικούς νάνους, άσχετους και φαύλους. Το καθηγητηλίκι-μαϊμού είναι φαινόμενο παγκόσμιο. Ας το θυμηθούμε αυτό στην επόμενη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, όταν θα διαρρηγνύουν κάποιοι τα ιμάτια τους υπερασπιζόμενοι την αξιοκρατία και τα ευρωπαϊκά συστήματα. Πρώτα ο Θεός, αν δεν το θυμηθούν από μόνοι τους, θα είμαι εδώ να τους το θυμίσω.
Ο λόγος που δεν μπορώ να σου εξηγήσω, αγαπητέ αναγνώστη, σε δυο φράσεις ποιο είναι το ζήτημα που θέλω να σχολιάσω, εκτός της περιορισμένης μου πνευματικής ισχύος, είναι ότι μια παρέα τιτανομέγιστων επιστημόνων και φάρων της πνευματικής ζωής αυτού του τόπου αποφάσισε να αποφανθεί περί του ζητήματος αυτού με τέτοιο τρόπο, ώστε κανένας μέσος νους να μην μπορεί να το περιγράψει σε δυο γραμμές. Όταν είσαι σοβαρός επιστήμων και κρατάς απο υψηλή πνευματική γενιά, ξέρεις ακριβώς πώς να δομήσεις μια κυκλική συζήτηση, που να μοιάζει με κέλτικο κόμπο (χωρίς αρχή και τέλος), τοποθετώντας μέσα της μια σειρά από κατηγορητήρια, τα οποία δεν μπορούν να απαντηθούν ποτέ, επειδή είναι αριστοτεχνικά φτιαγμένα να παραμένουν αδιάψευστα. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: Ο ένας είναι να συνδέονται διαφορετικά μεταξύ τους θέματα, με περίτεχνο τρόπο, έτσι ώστε να φαίνονται αλληλοεξαρτώμενα. Ο άλλος τρόπος είναι η δημιουργία ηχούς. Μαζευόμαστε πολλοί και γράφουμε τα ίδια πράγματα, επικαλούμενοι με κυκλικό τρόπο ο ένας την αυθεντία του άλλου, ενώ βέβαια καθιστούμε την ίδια στιγμή ο ένας τον αλλο αυθεντία στο ζήτημα για το οποίο μιλάμε. Που δεν είναι άλλο από την αποδόμηση της αυθεντίας ενός τρίτου, ο οποίος ενοχλεί.
Μπερδεψοδουλειά. Θα κάνω την καλύτερή μου προσπάθεια να σας εξηγήσω. Η ιστορία ξεκινάει από τον Καβάφη. Όπως και άλλοι –ποιητές, στρατηλάτες, λογοτέχνες, ζωγράφοι–, ο Καβάφης είναι από αυτές τις προσωπικότητες που μας κάνουν εθνικά υπερήφανους. Όπως και άλλοι –ποιητές, στρατηλάτες, λογοτέχνες, ζωγράφοι–, υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι ο Καβάφης είχε ομοερωτικές επιθυμίες και συνευρέσεις. Όπως και άλλοι –ποιητές, στρατηλάτες, λογοτέχνες, ζωγράφοι, ηθοποιοί, παπάδες, εγώ, κάτι φίλες μου, η Δάφνη που μένει από πάνω και ο ξάδερφος της Αντωνίας ο Γιώργος–, καλά κάνουμε, δικαίωμά μας. Ποιος σοβαρός φιλόλογος, μαθηματικός, συγγραφέας, πολιτικός του δημοκρατικού, κεντρώου και μετριοπαθούς χώρου έχει καμιά διάθεση να μας υποδείξει τι θα κάνουμε στο κρεβάτι μας; Κανείς. Κάποιοι μπορεί να μας κάνουν και πετυχημένη τηλεοπτική εκπομπή που θα χτυπήσει και νούμερα, γιατί όπως και να το κάνουμε είναι ζουμερό το θέμα και άκρως γαργαλιστικό. Αν είναι ποιοτικό το packaging, γιατί όχι;
Όταν πέθανε λοιπόν ο Καβάφης, χειρόγραφα, επιστολές και σημειώματά του συγκεντρώθηκαν από τον καθηγητή Σαββίδη σε ένα αρχείο, το οποίο όταν πέθανε ο Σαββίδης πέρασε στους κληρονόμους του, οι οποίοι το πούλησαν στο Ίδρυμα Ωνάση. Στα χρόνια που μεσολάβησαν από τον θάνατο του Καβάφη ως σήμερα η έρευνα και η ανάλυση των καβαφικών ποιημάτων ακολούθησε μια συγκεκριμένη σχολή που αναγνωρίζει μεν τις ομοερωτικές εμπειρίες/επιθυμίες του Καβάφη αλλά δεν τις τοποθετεί στο κέντρο της ανάλυσης. Στο κρίσιμο αυτό σημείο της πλοκής μπαίνει ο Δημήτρης Παπανικολάου, Associate Professor of Modern Greek Studies στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ο Παπανικολάου λοιπόν πρότεινε –στη βάση καινούργιων αναλυτικών ρευμάτων, καθόλα αποδεκτών και διόλου «ακραίων» στη διεθνή βιβλιογραφία– μια ανάλυση του καβαφικού έργου που τοποθετούσε τη σεξουαλικότητα του Καβάφη στο κέντρο. Την έβγαλε δηλαδή από την κρεβατοκάμαρα (στην οποία θα έπρεπε, κατά κάποιους, να είναι κλεισμένη) και την έβαλε στο σαλόνι αλλά –μιας και μιλάμε για ποιητή– και στο γραφείο του Καβάφη. Στο μελάνι της πένας του. Στον ετεροσεξουαλικό και ομοφοβικό κόσμο που ζούμε, όμως, κι ενώ όλες οι εκφάνσεις της ετεροσεξουαλικότητας έχουν το δικαίωμα να βρίσκονται παντού, ο Καβάφης κι αν είχε το κουσούρι, το είχε στο κρεββάτι του. Όχι στην υπέροχη ποίησή του, που μας κάνει εθνικά υπερήφανους υπενθυμίζοντας στην ανθρωπότητα μέχρι πού έφτανε ο Ελληνισμός πριν τον κουτσουρέψουν οι ατυχείς στροφές της Ιστορίας. Στη βάση της διαφωνίας τους με την ανάλυση Παπανικολάου, λοιπόν, εμφανίζονται κάποιοι που αμφισβητούν τη δυνατότητα του Παπανικολάου να κατέχει τις θέσεις που κατέχει. Γιατί βέβαια επιστήμονες και ερευνητές κύρους είναι μόνο αυτοί με τους οποίους συμφωνούμε.
Ταυτόχρονα με τα παραπάνω, το Ίδρυμα Ωνάση, που είναι τώρα ο νόμιμος κάτοχος του Αρχείου Καβάφη και αποφασίζει για το πώς θα το διαχειριστεί, συνεργάζεται με τον Παπανικολάου, ο οποίος και έχει τον τίτλο του επιστημονικού συμβούλου του αρχείου. Εκτός από επιστημονικό σύμβουλο, όμως, το ίδρυμα έχει βέβαια και νομικούς, έναν project manager και μια assistant project manager, και παίρνει αυτόνομα αποφάσεις για το πώς θα διαχειριστεί ένα αρχείο το οποίο και πλήρωσε για να αποκτήσει. Με τον παρά του και το αρχείο του, λοιπόν, το Ίδρυμα. Μας αρέσει; Σε κάποιους όχι. Αλλά αυτό να το θυμηθούμε κάπου παρακάτω όταν θα μιλάμε για τον ρόλο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην έρευνα και την καινοτομία. Και, πρώτα ο Θεός, αν δεν το θυμηθούν κάποιοι, θα είμαι εδώ να τους το θυμίσω.
Το Ίδρυμα Ωνάση κατηγορείται για μια σειρά λαθών και παραλείψεων που αφορούν την πρόσβαση στο Αρχείο Καβάφη. Αντί όμως οι παραπονούμενοι να απευθυνθούν στο ίδρυμα, στον project manager, ή έστω στην assistant project manager, κατηγορούν αποκλειστικά τον Παπανικολάου επειδή είναι -λέει- ο επιστημονικός σύμβουλος. Το επιστημονικός το βάζουν και σε εισαγωγικά και αναρωτιούνται και ποια επιστήμη υπηρετεί άραγε ο Παπανικολάου. Καμία. Τη θέση του την έδωσε η Οξφόρδη και τον πληρώνει γιατί είναι ομορφάντρας. Κι αν δεν με πιστεύετε, δείτε φωτογραφία του. Τέτοια κατάντια η Οξφόρδη. Σημειώνω δε πως αυτό πρέπει να το θυμηθούμε την επόμενη φορά που κάποια θέση ή τίτλος του συγκεκριμένου πανεπιστημίου θα χρησιμοποιηθεί από κάποιον για να καταδειχθεί το κύρος του και η επιστημονική του επάρκεια. Κι αν δεν το θυμηθεί κανείς, πρώτα ο Θεός, θα είμαι εγώ εδώ να σας το θυμίσω.
Εδώ και κάποιο καιρό λοιπόν συντελείται μια ενορχηστρωμένη επίθεση εναντίον του Παπανικολάου η οποία κορυφώθηκε τις τελευταίες μέρες με κάποια δημοσιεύματα που καταδεικνύουν την ποιότητα, το ήθος και το επίπεδο των συγγραφέων τους. Μια σειρά από τοποθετήσεις, αραδιασμένες η μία πίσω από την άλλη και σχεδόν πανομοιότυπες ώστε να αποτελούν η μία ηχώ της άλλης, συμπλέκουν στο ίδιο κείμενο πολλές, διαφορετικές αιχμές καθιστώντας τες έτσι σχεδόν αδύνατο να απαντηθούν.
Κι όμως. Τα πράγματα μπορούν να γίνουν απλά. Καλή θέληση να υπάρχει και λίγος γήινος νους. Κι επειδή όταν είσαι πνευματικός φάρος –το νοιώθω– ίσως και να μην μπορείς να σκεφτείς απλά, εγώ που δεν είμαι θα προσπαθήσω να βοηθήσω.
Έχει κάποιος ζητήματα πρόσβασης στο αρχείο; Ας απευθυνθεί στο Ίδρυμα Ωνάση.
Υπάρχει κάτι σε αυτό το αρχείο που ο Παπανικολάου έχει δει ως επιστημονικός σύμβουλος τα τελευταία 3-4 χρόνια και δεν το έχουν δει οι μαθητές του Σαββίδη, και οι «άξιοι και διεθνώς αναγνωρισμένοι μελετητές του Καβάφη», που είχαν απρόσκοπτη πρόσβαση στο αρχείο τα τελευταία 50 χρόνια; Για αμαθής και για νάνος, γρήγορα δουλεύει ο κατηγορούμενος, αλλά εν πάση περιπτώσει ας ζητήσουν να το δουν ιδίοις όμμασι. Αν τους το αρνηθεί ο Παπανικολάου (ο ίδιος) να ανοίξει τις πηγές του, ας τον κατηγορήσουν. Θα πάρω το μέρος τους.
Υπάρχει κάποια επίσημη κίνηση ερευνητών που υποστηρίζει συγκεκριμένη, ανοιχτή πολιτική πρόσβασης στο αρχείο του Καβάφη, στην οποία ο Παπανικολάου αντιτίθεται ή την οποία σαμποτάρει, υποστηρίζοντας ιδιωτικά συμφέροντα σε βάρος της έρευνας; Να καταγγελθεί και θα είμαι επίσης η πρώτη που θα πάρω το μέρος των ερευνητών.
Έχει κάποιος ζήτημα με την ανάλυση του Παπανικολάου για τον Καβάφη; Ας γράψει ένα ακαδημαϊκό κείμενο, ας το δημοσιεύσει, κι ας συνεχιστεί εκεί ο διάλογος. Ο Παπανικολάου έχει γράψει ένα ακαδημαϊκό βιβλίο. Σε ένα πόνημα τέτοιο δεν χωράνε απαντήσεις σε περιοδικά του τύπου «ο Φουκώ δίνει και παίρνει». Δεν χωράνε αιχμές για το κατά πόσον η Οξφόρδη πείστηκε από το επικοινωνιακό του χαρακτήρος του για να του προσφέρει τη θέση που του προσέφερε, και –υπ’ όψιν– μια ακαδημαϊκή συζήτηση δεν γίνεται ποτέ στη βάση των acknowledgements (αφιέρωση) ενός βιβλίου. Στα γρασίδια της Οξφόρδης και στα τσιμέντα του LSE αυτά μας μάθανε. Στις μήτρες της γνώσης που λέγονται Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης διδάσκεται άραγε η πρακτική της ακαδημαϊκής κριτικής με βάση τα acknowledgements; Αν ναι, έχουμε να κάνουμε με διαφορά ακαδημαϊκής etiquette. Είμαι σίγουρη ότι μπορούμε να βρούμε μια λύση σε αυτό.
Τέλος, έχει κάποιος πρόβλημα με την σεξουαλικότητα του Δημήτρη Παπανικολάου; Πού απευθύνεται άραγε κανείς σε αυτή την περίπτωση δεν είμαι σίγουρη, αλλά ας ειπωθεί ξεκάθαρα και θα το αντιμετωπίσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Κλείνοντας, θα ήθελα να μνημονεύσω κάτι που έμαθα στο ελληνικό πανεπιστήμιο, από έναν καθηγήτη που δεν πάτησε ούτε σε πλάτες νάνων ούτε σε ώμους γιγάντων για να φτάσει εκεί όπου έφτασε και του οποίου το όνομα δεν μπορώ δυστυχώς να μνημονεύσω γιατί δεν προλαβαίνω να πάρω την άδεια του: Τα γραπτά μας χαρακτηρίζουν πιο πολύ εμάς τους ίδιους. Κι αυτό ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. Όχι μόνο σε αυτή του Παπανικολάου.
___
¹ Βλ. «Ο Καβάφης σε Ίδρυμα — Η ποινικοποίηση της έρευνας, η ποίηση ως αξιοθέατο και ο αόρατος «επιστημονικός σύμβουλος» (ας φρόντιζαν)», editorial, Athens Review of Books, τεύχος 83 (Απρίλιος 2017)· Νταϊάνα Χάας (Diana Haas), «Για την αρμόζουσα παίδευσι κι αγωγή: σχόλια με αφορμή μια αλληλογραφία», ό.π., σ. 29-36· Μιχάλης Πιερής, «Οι Cavafistas, το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση, και η γενεαλογία μιας αθλιότητας», ό.π., σ. 37-41· Ρενάτα Λαβανίνι (Renata Lavagnini), «Μερικές σκέψεις για το Aρχείο Καβάφη», ό.π., σ. 42-43· Νάσος Βαγενάς, «Η διπλή κακοτυχία ενός Αρχείου», ό.π., σ. 44-45· Διάλογος (Χ. Λ. Καράογλου), Κατάχρηση εξουσίας;, ό.π., σ. 46-47· Ευριπίδης Γαραντούδης, «Δημήτρης Παπανικολάου: Το Αρχείο Καβάφη είμαι εγώ», ό.π., σ. 48. Επίσης: Απόστολος Δοξιάδης, «Οι νάνοι και το Αρχείο Καβάφη», Books Journal, 8.4.2017.
