Αυτοί που συναντήθηκαν τον Δεκέμβρη 08
Η πάλαι ποτέ «εικόνα απ' το μέλλον», μια ανάμνηση απ' το παρελθόν
– Εσείς γιορτάζετε τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα;
– Αμέ, φέτος κάψαμε το χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Γερμανία, Χριστούγεννα 2008
Ούτε στις πιο μεγάλες εκρήξεις φιλοδοξίας του δεν θα μπορούσε μάλλον να φανταστεί ο Γάλλος κοινωνιολόγος Εμίλ Ντιρκέμ ότι η έννοια της anomie μια μέρα θα έφτανε να εκφέρεται σχεδόν καθημερινά σε κλίμακα χώρας, στα τηλεοπτικά πάνελ, τις επιφυλλίδες και τις κοινοβουλευτικές τοποθετήσεις. Η επιμαχη όμως λέξη ξεπήδησε εύκολα απ’ τα εγχειρίδια, όταν η εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 κοινωνιολογικοποίησε απότομα τον δημόσιο διάλογο, με τους διαχειριστές του να ανακαλύπτουν ή να επινοούν – είναι λεπτή επιστημολογικά η διαφορά, άλλωστε – τις λανθάνουσες κοινωνικές ομάδες και τα απειλητικά υπόγεια ρεύματα που υπονομεύουν εκ των έσω τη «φυγή της ελληνικής κοινωνίας προς τα εμπρός», όπως θα ήθελε και μια ιδιαίτερα δημοφιλής έκφραση των τελευταίων ετών. Η κοινωνιολογικοποίηση αυτή γέννησε εννοιολογικά τέρατα: ταυτότητες-χοάνες που συνενώνουν τον φοροφυγά με τον μαφιόζο, τον καταληψία φοιτητή με τον δολοφόνο του ISIS, τον Ρουπακιά με τον Κουφοντίνα. Τα πάντα κατρακύλησαν σ’ έναν ηθικό συναγερμό και δεν έμελλε να επιστρέψουν ποτέ ξανά στο πεδίο της επιχειρηματολογίας.
Είναι εν μέρει δικαιολογημένη η αντίδραση των «εχθρών της βίας απ’ όπου κι αν προέρχεται»: με κλιμακούμενη ένταση απ’ τα ξημερώματα της 6ης Δεκεμβρίου, η φιγούρα του διαμαρτυρόμενου φοιτητή του 2006-07, πάνω στον οποίον απελευθερώνεται όλη η κρατική βία, αλλά ο ίδιος συμφωνεί πως προβοκάρεται από τη δράση των «δέκα κουκουλοφόρων», αντικαταστάθηκε από ένα άτακτο πλήθος οργισμένων υποκειμένων, με τα οποία οι ιθύνοντες της μαζικής ιδεολογίας δεν είχαν ξανασυναντηθεί ποτέ σε ουσιαστικό επίπεδο. Η τότε «γενιά των 700 ευρώ» που διεκδικούσε τη συμπόνοια της γενιάς του πολυτεχνείου στα συγκινητικά ντοκιμαντέρ, εμφανιζόταν πια αγνώριστη να συγκρούεται για εβδομάδες με τις πανικόβλητες αστυνομικές δυνάμεις. Ρομά και μετανάστες που βίωναν συστηματικά πλην αόρατα την καταστολή, ξέφυγαν απ’ τα πλαίσια των τοπικών και μιντιακών ρατσισμών, επιτιθέμενοι κατά των αστυνομικών με τους όρους του παιχνιδιού αντεστραμμένους. Συγκρούσεις, καταλήψεις, συνελεύσεις και νέες πολιτικές μορφές που θα έδειχναν το πραγματικό μέγεθος της δυναμικής τους στα μνημονιακά χρόνια, αποσπώνταν τότε για πρώτη φορά απ’ το οπλοστάσιο του αντιεξουσιαστικού χώρου και διαδίδονταν μαζικά στον κόσμο που συμμετείχε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στην εξέγερση.
Οι συναντήσεις των προσώπων που εξεγέρθηκαν καταγράφηκαν και συζητήθηκαν πολλάκις τα επόμενα χρόνια. Αισθητά λιγότερη προσοχή δόθηκε ωστόσο στο «κόμμα της τάξης» που δεν φείσθηκε ριζικών μετατοπίσεων, με νέα στρατόπεδα, νέους προσανατολισμούς και νέες προβληματικές να εκτοπίζουν ραγδαία τα παλιά δεδομένα. Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε ότι μέχρι τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, «το υπουργείο έλεγε τους φοιτητές αλήτες»· έκτοτε, πολιτικοί, επιστήμονες και δημοσιογράφοι άρχισαν να βρίσκουν πιο χρήσιμη τη ρευστή έννοια του «νεοτρομοκράτη» που δεν έχει καταγωγή, φύλο, σκοπό ή έλλογα κίνητρα, αλλά εμφανίζεται μόνο ως σύμπτωμα: του ανορθολογισμού, του ατελούς εκσυγχρονισμού, της κουλτούρας της βίας, της οπισθοδρομικής – προγλωσσικής σχεδόν – φύσης της ελληνικής κοινωνίας, της άρνησης εφαρμογής των διαφόρων δογμάτων «μηδενικής ανοχής», της ανολοκλήρωτης προσχώρησης στο ευρωπαϊκό ιδεώδες.
Τη στιγμή που οι σημερινές πνευματικές ελίτ ανακάλυπταν τα οφέλη των χοντροκομμένων αποτιμήσεων, άνοιγαν νέα πεδία συνάντησης. Στο φόντο είχαν τη διαγραφή του Κώστα Σημίτη από την κοινοβουλευτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ και τους κλονισμούς της κυβέρνησης Καραμανλή υπό το βάρος των σκανδάλων που άλλαζαν τους πόλους του δικομματισμού. Η συσπείρωση γύρω από το δόγμα της ασφάλειας κόντρα στη μετριοπαθή γραμμή του τότε υπουργού Εσωτερικών Προκόπη Παυλόπουλου θα οδηγούσε σταδιακά στην αλλαγή της φυσιογνωμίας της Νέας Δημοκρατίας, ενώ θα έθετε και τις βάσεις ενός μετώπου συνεννόησης των αστικών κομμάτων ενάντια στο νεοσύστατο τότε ΣΥΡΙΖΑ, πάνω στον οποίον προβλήθηκε η πολιτική διάσταση της εξέγερσης του Δεκέμβρη και της «διάχυσης της ανομίας». Θα μπορούσε κανείς να πει χωρίς να υπερβάλει ότι ο Δεκέμβρης του 2008 υπήρξε αν όχι η στιγμή της γέννησης, τουλάχιστον ένα κομβικό σημείο για τη διαμόρφωση του σημερινού πολιτικού σκηνικού, μιας σκακιέρας όπου τα πιόνια μπορεί να αλλάζουν με ρυθμούς επταμήνου τις θέσεις τους, αλλά το ταμπλό μένει πεισματικά ακίνητο.
Η σκακιέρα αυτή δεν σχηματίστηκε εν μία νυκτί. Τις τελευταίες ημέρες πριν τη δολοφονία, οι απόψεις στις στήλες των εφημερίδων είχαν καταντήσει πρακτικά μονοθεματικές, καθώς οι επιπτώσεις της Ολυμπιάδας στο δημόσιο προϋπολογισμό είχαν πια συναντηθεί με την αναδυόμενη παγκόσμια οικονομική κρίση και έδειχναν τις πρώτες επιπτώσεις του συνδυασμού τους. Το πολιτικό παράδειγμα της διαχείρισης πάνω στις γενικές κατευθυντήριες γραμμές του εκσυγχρονισμού, χάνοντας την οικονομική του βάση, στρατιωτικοποιήθηκε. Στις μερίδες της ελληνικής κοινωνίας που ήρθαν στο προσκήνιο ως ένα μάτσο «αντικοινωνικά στοιχεία» με την εξέγερση, η χρεοκοπία του προηγούμενου παραδείγματος βρήκε έναν στόχο αλλά και μία μέθοδο. Τα κοινωνικά συμβόλαια που διασφάλιζαν τη σταθερότητα δεν έσπασαν μονομερώς, αλλά με ρήξεις εκατέρωθεν: με την άρνηση μιας κρίσιμης μάζας μισθωτών, επισφαλών και μεταναστών να ασπαστεί το υπάρχον πολιτικό πλαίσιο, αλλά και με τη συντονισμένη προσπάθεια ενός κυρίαρχου ιδεολογικοπολιτικού μπλοκ να περιθωριοποιήσει όσους αποκλίνουν από ένα φανταστικό σύγχρονο δυτικό όραμα, το οποίο, όσο αδυνατούσε να σταθεροποιηθεί υλικά μετά τους αλλεπάλληλους κλονισμούς της οικονομίας, τόσο μετατρεπόταν σε ένα μακρινό ιδανικό, ένα καθολικό κριτήριο που αποφάσιζε τι βρίσκεται εντός κι εκτός της κοινωνίας.
Χρειάστηκε η χρονική απόσταση του πυκνού πολιτικού χρόνου που έχουμε διανύσει μέχρι σήμερα για να καταλάβουμε ότι οι παρεμβάσεις με τις οποίες γέμισαν τις σελίδες εφημερίδων και περιοδικών διάφοροι ακαδημαϊκοί, καλλιτέχνες και συγγραφείς, εκπέμποντας έντονα ιδεολογικά φορτισμένα μηνύματα ενάντια στη βία (γενικά, μεταφυσικά κι αόριστα), δεν ήταν απλές συντηρητικές αντιδράσεις, αλλά μια συγκροτητική πράξη ενός πολιτικού πεδίου που θα αποκτούσε ηγεμονεύοντα ρόλο στην προώθηση της μνημονιακής αναδιάρθρωσης – τουλάχιστον στα σπάργανα, όταν ήταν ακόμα «μέτωπο της λογικής» ή λέσχη θεματοφυλάκων της δημοκρατίας. Όταν μετονομάστηκε σε «Μένουμε Ευρώπη», συνειδητοποίησε πιθανώς ότι αυτό που περιθωριοποιούσε συστηματικά, με τη διαμεσολάβηση της κρίσης, έφτασε να αφορά όχι τους «δέκα προβοκάτορες-κουκουλοφόρους» των φοιτητών, όχι τους «πρωτογονικούς» εξεγερμένους του Δεκέμβρη, αλλά το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής κοινωνίας.
Η άνοδος του μετώπου της λογικής κατέκτησε τις προνομιακότερες των θέσεων στο δημόσιο λόγο, η παρακμή του έγινε θέαμα την ταραχώδη εβδομάδα του δημοψηφίσματος και η πτώση είναι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αναμενόμενη. Αντίθετα με τα υπόλοιπα στάδια της ζωής του όμως, η γέννησή του συντελέστηκε σιωπηλά: όταν, λίγα εικοσιτετράωρα μετά την 6η Δεκεμβρίου του 2008 που ένας ειδικός φρουρός δολοφόνησε εν ψυχρώ τον Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο στα Εξάρχεια, άνθρωποι προερχόμενοι από άλλοτε διαφορετικά μήκη και πλάτη του πολιτικού φάσματος, απασχολούμενοι στο δημόσιο διάλογο και εξασκημένοι σ’ αυτόν, ανακάλυψαν ότι έχουν κάτι κοινό να πουν ενάντια στο πλήθος που είχε ξεχυθεί στους δρόμους.
