Το μήνυμα της Ορθοδοξίας προς… τον εαυτό της
Η μεγαλύτερη πρωτοβουλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που εκτός απροόπτου θα υλοποιηθεί εντός του 2016 μετά από προετοιμασία μισού αιώνα, η πανορθόδοξη Αγία και Μεγάλη Σύνοδος, δείχνει ότι θα περιοριστεί σε ένα ξεκαθάρισμα δικαιοδοτικών ανταγωνισμών και παιγνίων ισχύος, με έντονη οσμή εθνικισμού, στο πλαίσιο μιας διαδικασίας «στημένης» και χωρίς δημοσιότητα...
Ρωτήθηκε ένας ρώσος μοναχός από κάποιον ετερόδοξο περιηγητή, ποια θεωρεί ότι είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα. «Η Δευτέρα Παρουσία», απάντησε με απόλυτη φυσικότητα.
Είναι αυτή η –οπωσδήποτε ιδιόμορφη– αντίληψη του επίκαιρου και του επείγοντος, που επιτρέπει στην Ορθόδοξη Εκκλησία να έχει με τον κόσμο μια συνομιλία κάπως διαθλασμένη – αν μη τι άλλο, σε ό,τι αφορά τους ρυθμούς. Κινδυνεύει, ωστόσο, να περιπέσει στην επικράτεια της παρωδίας, ιδίως σε καιρούς που δεν χρειάζεται να είναι κανείς πιστός για τους βιώσει ως αποκαλυπτικούς.
Και όμως, η μεγαλύτερη πρωτοβουλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που εκτός απροόπτου πρόκειται να υλοποιηθεί εντός του 2016 μετά από προετοιμασία μισού αιώνα, η πανορθόδοξη Αγία και Μεγάλη Σύνοδος, που δεν έχει προηγούμενο εδώ και μία χιλιετία, δημιουργεί μια χαρακτηριστική αίσθηση αποκλιμάκωσης που φλερτάρει με την ανυποληψία.
Εν μέσω συγκλονιστικής παγκόσμιας κρίσης με πολυάριθμες εκδηλώσεις, το «μήνυμα της Ορθοδοξίας» στην κορυφαία του διατύπωση αφορά αποκλειστικά τον εαυτό της: το ξεκαθάρισμα δικαιοδοτικών ανταγωνισμών και παιγνίων ισχύος, με έντονη οσμή εθνικισμού, στο πλαίσιο μιας διαδικασίας «στημένης» και χωρίς δημοσιότητα.
Τα όσα αποφασίσθηκαν στη Σύναξη των Ορθοδόξων Προκαθημένων στο Σαμπεζύ της Γενεύης, από τις 21 έως τις 18 Ιανουαρίου, και τα όσα εκτυλίχθηκαν μέχρι και την πραγματοποίησή της το αποδεικνύουν. Αποτελούν όμως και λογική κατάληξη μιας μακράς και όχι λαμπρής ιστορίας. Η σύγκληση της Μεγάλης Συνόδου με τη συμμετοχή όλων των κατά τόπους Ορθόδοξων Εκκλησιών προέκυψε ως ζητούμενο από τις καινοφανείς καταστάσεις και τα πρωτότυπα ερωτήματα που έθεσε ο 20ός αιώνας:
Καταρχάς, έχουμε το ζήτημα του κατακερματισμού των δικαιοδοσιών με τη δημιουργία νεών αυτοκέφαλων Εκκλησιών σε εθνική βάση (π.χ. της Πολωνίας το 1924, της Αλβανίας το 1937), και την ανύψωση παλαιότερων σε Πατριαρχεία (της Σερβίας το 1920, της Ρουμανίας το 1925, της Βουλγαρίας, η οποία αναγνωρίσθηκε από την Κωνσταντινούπολη μόλις το 1961).
Έπειτα, έχουμε τις διαφωνίες ως προς το ποιος δικαιούται να χορηγεί την ιδιότητα του αυτοκέφαλου (π.χ. το Φανάρι αναγνώρισε μόλις το 1990 το Πατριαρχείο Γεωργίας και το 1997 την Εκκλησία Τσεχίας & Σλοβακίας, στις οποίες είχε χορηγήσει ανεξαρτησία το Πατριαρχείο της Μόσχας, και αρνείται μέχρι σήμερα να το πράξει για την Orthodox Church of America, πρώην Μετροπόλια, που όμως αποδέχεται η Μόσχα).
Αντίστοιχες τριβές υπάρχουν στο θέμα των Αυτόνομων Εκκλησιών, όπως αυτή της Ιαπωνίας (που αναγνωρίζει η Μόσχα αλλά όχι το Φανάρι) ή της Εσθονίας (που αναβίωσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, με αποτέλεσμα λόγω της αντίδρασης του ρωσόφωνου πληθυσμού να δημιουργηθούν δύο παράλληλες δικαιοδοσίες στην ίδια χώρα). Επιπλέον, έχουμε σχίσματα σε περιοχές όπου έχουν αυτοανακηρυχθεί νέες εκκλησίες, χωρίς αναγνώριση από καμία άλλη (ΠΓΔΜ, Ουκρανία).
Σημαντική παράμετρος, η δημιουργία της ορθόδοξης Διασποράς στη Δυτική Ευρώπη, στην Αμερική κ.α., όπου επικρατεί πλήρης σύγχυση, με την παράλληλη ύπαρξη στην ίδια πόλη διαφορετικών επισκοπών για κάθε εθνοτική κατηγορία μεταναστών, εξαρτημένων από διαφορετική «Μητέρα Εκκλησία».
Αυτή η δικαιοδοτική βαβέλ διαπλέκεται με πολιτικές συγκρούσεις, ιδίως στο χώρο της ρωσικής διασποράς, όπου οι αμετανόητοι τσαρικοί ίδρυσαν την Υπερόριο Ρωσική Εκκλησία, που συμφιλιώθηκε με τη Μόσχα μόλις το 2007, ενώ άλλοι εμιγκρέδες αποδέχθηκαν την εξουσία του ελεγχόμενου από τους Σοβιετικούς Πατριαρχείου και άλλοι προτίμησαν τη μέση λύση της υπαγωγής στην Κωνσταντινούπολη (Ρωσική Εξαρχία Παρισιού) ή της συγκρότησης της πολυεθνικής Orthodox Church of America. Ομοίως, για ένα διάστημα στον Μεσοπόλεμο συνυπήρξαν στην ελληνοαμερικανική ομογένεια η Βενιζελική και η Αντιβενιζελική Αρχιεπισκοπή.
Επιπλέον, έχουμε υιοθέτηση από τις περισσότερες Εκκλησίες νέου εορ-τολογίου με γενική βάση το Γρηγοριανό Ημερολόγιο, όχι όμως και από τα Ιεροσόλυμα και τις Εκκλησίες Ρωσίας, Σερβίας, Γεωργίας – με αποτέλεσμα λ.χ. να μην υπάρχει κοινός εορτασμός των Χριστουγέννων. Στην Ελλάδα, η μεταρρύθμιση του ημερολογίου, που από σύμφυρση με τη σχεδόν ταυτόχρονη ανακήρυξη Αβασίλευτης Δημοκρατίας απέκτησε καθαρά πολιτικές συνδηλώσεις, κατέληξε σε σχίσμα, με τη δημιουργία του χώρου –και των πολυάριθμων «Ιερών Συνόδων»– των Γνήσιων Ορθόδοξων Χριστιανών.
Σημαντική πρόκληση ήταν και η εμφάνιση της Οικουμενικής Κίνησης και η καθιέρωση των διαλόγων των Ορθόδοξων Εκκλησιών με άλλα χριστιανικά δόγματα (Καθολικισμό, Αγγλικανισμό, Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες, Λουθηρανισμό, Παλαιοκαθολικισμό κ.λπ.). Επ’ αυτού, η πολυγλωσσία υπήρξε χαρακτηριστική. Στο πλαίσιο μιας ψυχροπολεμικής «παγχριστιανικής συσπείρωσης» και αναζητώντας διεθνή ρόλο σε αναπλήρωση της πληθυσμιακής και εδαφικής του συρρίκνωσης, το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (1948) –οι Εκκλησίες του ανατολικού μπλοκ απείχαν επιδεικτικά– και πρωτοστάτησε στην άρση των αναθεμάτων με τη Ρώμη (1965), την ίδια ώρα που οι καμπάνες στην Αθήνα σήμαιναν πένθιμα για το γεγονός… Μεταψυχροπολεμικά, η κατάσταση έγινε πιο σύνθετη, με το σύνολο των Ορθόδοξων Εκκλησιών να συμμετέχουν στην οικουμενική κίνηση, αλλά όχι χωρίς παλινδρομήσεις (κατά καιρούς λ.χ. έχουν διακόψει τις επαφές με ετεροδόξους οι Εκκλησίες Ιεροσολύμων, Βουλγαρίας και Γεωργίας), την Κωνσταντινούπολη να πραγματοποιεί όλο και πιο τολμηρά ανοίγματα (π.χ. παρουσία του Πατριάρχη Βαρθολομαίου στην ενθρόνιση του Πάπα Φραγκίσκου), τους επίσημους θεολογικούς διαλόγους να βαλτώνουν ακόμη και εκεί όπου έχει επιτευχθεί συμφωνία (π.χ. με τους Προχαλκηδόνιους) ή να διαταράσσονται λόγω ενδοορθόδοξων τριβών (π.χ. αποχώρηση της ρωσικής αντιπροσωπίας από τη Συνάντηση της Ραβέννας το 2007 με τους καθολικούς λόγω του «εσθονικού ζητήματος») και τη Μόσχα μέχρι τώρα να παζαρεύει σκληρά την ενδεχόμενη συνάντηση του Προκαθημένου της με τον Πάπα σε «ουδέτερο έδαφος».
Σε όλα τα παραπάνω ας προσθέσουμε και το πρόβλημα της εκκοσμίκευσης των κοινωνιών και υποχώρηση των θρησκευτικών πρακτικών (π.χ. νηστεία, θρησκευτικός γάμος κ.ο.κ.). Η προσπάθεια ξεπεράσματος προβλημάτων σαν τα παραπάνω, ενίσχυσης της ενότητας της Ορθοδοξίας και επικαιροποίησης του μηνύματός της οδήγησαν σε κινήσεις συντονισμού, με πρώτη μεταπολεμικά την Α΄ Πανορθόδοξη Διάσκεψη της Ρόδου το 1961, όπου και μορφοποιήθηκε η ιδέα και η αρχική θεματολογία της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου. Ακολούθησαν άλλες τρεις Πανορθόδοξες Διασκέψεις την ίδια δεκαετία και κατόπιν η συγκρότηση, το 1971, Διορθόδοξης Προπαρασκευαστικής Επιτροπής και η σύγκληση αλλεπάλληλων Προσυνοδικών Διασκέψεων, συνήθως στο προάστιο Σαμπεζύ της Γενεύης, όπου το Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η Γραμματεία Προπαρασκευής της Συνόδου. Από τη δεκαετία του ’90 καθιερώθηκε και η καινοτομία των κατά καιρούς Συνάξεων των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών, έπειτα από πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Ο ίδιος διατηρεί τη φιλοδοξία σύγκλησης της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου επί των ημερών του, εξ ου και στη Σύναξη Προκαθημένων του 2014 στην Κωνσταντινούπολη επιτάχυνε τις διαδικασίες. Η απόφαση που ελήφθη τότε –όχι χωρίς αντιστάσεις– ήταν να συγκληθεί η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος την Πεντηκοστή του 2016 στην Αγία Ειρήνη της Κωνσταντινούπολης, ενώ επί της διαδικασίας η συμβιβαστική συμφωνία ήταν να συμμετάσχει κάθε Εκκλησία (από αυτές, εννοείται, που αναγνωρίζονται από όλες τις υπόλοιπες) με τον Προκαθήμενό της και 24 ιεράρχες και οι αποφάσεις να λαμβάνονται ομοφώνως – καθώς η Μόσχα δεν μπορούσε να δεχθεί την αρχή της πλειοψηφίας σε ένα σώμα που δεν θα αντιπροσώπευε τις πληθυσμιακές διαφορές. Ένα άλλο κρίσιμο ζήτημα που απασχόλησε τη Σύναξη ήταν η διάταξη που θα έχουν το προεδρείο και οι συνοδικοί…
Φωτογραφία: Κωνσταντίνος Τσακαλίδης / SOOC
Το κυριότερο πρόβλημα, όμως, είναι ότι μέσα στα χρόνια η θεματολογία της Μεγάλης Συνόδου έχει συρρικνωθεί σε θέματα πρωτίστως νομοκανονικά: α) Το αυτοκέφαλον και η χορήγησή του, β) Το αυτόνομον και η χορήγησή του, γ) Δίπτυχα (ήτοι η σειρά μνημόνευσης των Προκαθημένων, στην οποία λ.χ. η Εκκλησία της Κύπρου, ως ιδρυθείσα τον 5ο αιώνα, επιδιώκει αναβάθμιση), δ) Κωλύματα γάμου, ε) Η σημασία της νηστείας, στ) Οικουμενική Κίνηση, ζ) Σχέσεις προς τον λοιπόν χριστιανικόν κόσμον, η) Ημερολόγιο, θ) Διασπορά, ι) Η αποστολή της Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο για την επικράτηση της ειρήνης, της ελευθερίας, της αδελφοσύνης και την άρση των διακρίσεων. Παλαιότερες προτάσεις, σχετικά π.χ. με το ρόλο των λαϊκών στην εκκλησιαστική ζωή, έχουν παραπέσει, ενώ στη Σύνοδο τα θέματα θα συζητηθούν μόνον επί τη βάσει προσυμφωνημένων κειμένων – για κάποια από τα θέματα της ημερήσιας διάταξης (π.χ. αυτοκεφαλία, δίπτυχα, ημερολόγιο) αυτό έχει αποδειχθεί μέχρι τώρα ανέφικτο, ενώ άλλα («Η αποστολή της Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο») έκλεισαν πριν από τόσα χρόνια, που επείγει να επικαιροποιηθούν. Σε κανένα, πάντως, δεν καταγράφονται οι τομές που ενδεχομένως προσδοκούνταν προ πεντηκονταετίας.
Ο «αντι-οικουμενιστικός» συρμός, πάντως, που τα τελευταία χρόνια δίνει τον τόνο στην Εκκλησία της Ελλάδος έχει ήδη σπεύσει να ρίξει σκιά στην προοπτική σύγκλησης της Μεγάλης Συνόδου, με τη διατύπωση «ανησυχιών» και «φόβων» για επαπειλούμενη νόθευση του δόγματος και της παράδοσης.
Η νέα Σύναξη του περασμένου μήνα συγκλήθηκε σε ένα κλίμα όπου σημαδευόταν από τη διάχυτη αμφιβολία σχετικά με το αν η Μεγάλη Σύνοδος θα συγκληθεί όντως κατά τα αποφασισμένα, από τη ρωσοτουρκική αντιπαράθεση για τη Συρία, η οποία αποκλείει το ενδεχόμενο μετάβασης ρωσικής αντιπροσωπίας στην Κωνσταντινούπολη και από ανοικτές συγκρούσεις μεταξύ ορισμένων Εκκλησιών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πατριάρχης Αντιοχείας αρνήθηκε να παραστεί στο Σαμπεζύ, ενώ οι αντιπρόσωποί του δεν συμμετείχαν στο εναρκτήριο συλλείτουργο, καθώς μαίνεται ακόμη η αντιπαράθεσή τους με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων για τη δικαιοδοσία επί του Εμιράτου του Κατάρ – ζήτημα, αντιλαμβάνεται κανείς, πρώτης προτεραιότητας για Χριστιανούς και μη της Συρίας αυτές τις ημέρες. Απουσίασαν, επίσης, ο Βαρσοβίας Σάββας για λόγους υγείας και ο Αθηνών Ιερώνυμος, επικαλούμενος ασαφείς προσωπικούς λόγους, που μάλλον απηχούν δυσφορία για τις ελλαδικές φιλοδοξίες του Φαναρίου. Αντιθέτως, «νομιμοποιήθηκε», παρά τις αντιρρήσεις της Βουλγαρικής Εκκλησίας, η παρουσία του Προκαθήμενου Τσεχίας και Σλοβακίας Ροστισλάβ, ο οποίος απολογήθηκε από καρδιάς στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο για τα όσα γλαφυρά τον συνέλαβε κρυφή κάμερα να λέει περί των ιεραρχών του Φαναρίου, που «ως μόνο ποίμνιο έχουν κάποια πούλμαν επισκεπτών» σε προσκυνήματα της Μικράς Ασίας. Σημειώνεται ότι η Εκκλησία Τσεχίας και Σλοβακίας δοκιμάσθηκε δεινά μετά την παραίτηση του προηγούμενου Προκαθημένου της το 2013 (λόγω των αποκαλύψεων για τα εξώγαμα τέκνα του) και την προβολή διαφορετικών διαδόχων από τη φιλορωσική και τη φιλοφαναριωτική μερίδα.
Προκειμένου να επιτευχθεί η σύγκληση της Μεγάλης Συνόδου, συμφωνήθηκε η μεταφορά της διεξαγωγής της στην Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης (16-27 Ιουνίου), τέθηκαν εκτός ατζέντας τα ζητήματα του αυτοκέφαλου και των διπτύχων, αποφασίσθηκε η παρουσία παρατηρητών των άλλων δογμάτων (χωρίς δικαίωμα λόγου, σε αντίθεση λ.χ. με ό,τι συμβαίνει με τους Ορθόδοξους απεσταλμένους στην Καθολική Σύνοδο των Επισκόπων) και, κυρίως, αποκλείστηκε η παρουσία δημοσιογράφων πλην της εναρκτήριας και της καταληκτικής συνεδρίασης. Προβλέφθηκε δε και η παρουσία πλάι σε κάθε Προκαθήμενο ενός ιεράρχη του κλίματός του, δίκην αγγελιαφόρου προς τα κάτω έδρανα.
Οι διαθέτοντες εμπειρία Πανσπουδαστικού Συνεδρίου δεν μπορούν παρά να κυριευθούν από νοσταλγία και υπερηφάνεια…
