Τα τσαλίμια της Ιστορίας και οι ανοιχτοί λογαριασμοί: Η Αριστερά και το Ίλιντεν
Η περίπτωση του Παντελή Βαϊνά, το βιβλίο των Κωστή Καρπόζηλου και Δημήτρη Χριστόπουλου για το Μακεδονικό και η πρόταση για τη “Republika Ilindenska Makedonija”.
Ο Παντελής Βαϊνάς ή Βαηνάς δεν ήταν γραφτό να ξαναδεί ποτέ το χωριό του από τη στιγμή που πέρασε μαζί με συντρόφους και συμμαχητές του τα σύνορα.
Αν και μόλις 25 χρονών ήταν αντιστράτηγος του ΔΣΕ, διοικητής της 11ης Μεραρχίας και παρά το νεαρό της ηλικίας είχε ζήσει από πρώτο χέρι –και στο κορμί του– τις δολιχοδρομήσεις της Ιστορίας μέσα από τις πολλαπλές ταυτότητες που όριζαν κάθε φορά οι αλλαγές της γραμμής του κόμματός του. Γιατί ο Βαϊνάς ήταν μέλος, ένα πιστό μέλος, του ΚΚΕ.
Ο Βαϊνάς, λοιπόν, μετά την ήττα και την «έξοδο» του ΔΣΕ πέρασε την υπόλοιπη ζωή του ανάλογα με τα προστάγματα της κομματικής ηγεσίας και γραμμής στις τότε Λαϊκές Δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης και τη Σοβιετική Ένωση. Πέθανε το 2008 στη Σόφια όπου και ετάφη στο κεντρικό νεκροταφείο της βουλγαρικής πρωτεύουσας.
Αλλά ας πάμε πίσω στον χρόνο. Ο Βαϊνάς γεννιέται και μεγαλώνει στο Στρέμπενο, τα σημερινά Ασπρόγεια, ένα χωριό σε 850 μέτρα υψόμετρο στην περιοχή του Αμυνταίου της Φλώρινας. Τα μέλη της οικογένειάς του, αν και «ντόπιοι», είχαν διαλέξει από νωρίς στρατόπεδο. Ο πατέρας του ήταν Μακεδονομάχος. Ξακουστός οπλαρχηγός με δυνατό όνομα. Για μια περίοδο διετέλεσε και νομάρχης Φλώρινας με την προτροπή και παρότρυνση της Ναταλίας Μελά, της χήρας του Παύλου Μελά.
Ο πατέρας Βαϊνάς είχε πέντε παιδιά. Τέσσερα αγόρια και ένα κορίτσι. Ο Παντελής ήταν ο μικρότερος από τα 4 αδέλφια και πάνω από όλα το παιδί ενός Γραικομάνου. Ο ίδιος ο Βαϊνάς, η ζωή και η δράση του, είναι η προσωποποίηση της «μακεδονικής σαλάτας» – ή, αν προτιμάτε, της μακεδονικής (με ή χωρίς εισαγωγικά) διαμάχης ενός και πλέον αιώνα στα εδάφη της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Πάμε να δούμε τώρα τα ζιγκ-ζαγκ της Ιστορίας. Στα τέλη Μαρτίου του 1949 ο Βαϊνάς συμμετέχει, ως υψηλόβαθμo στέλεχος του ΚΚΕ, στο 2ο Συνέδριο του NOF, ενώ μετά την ήττα και την «έξοδο» του ΔΣΕ αναλαμβάνει επικεφαλής μιας νέας οργάνωσης στην οποία περνούν αναγκαστικά όλοι οι σλαβομακεδόνες πρόσφυγες. Το όνομα της οργάνωσης, Ήλιντεν. Είναι η εποχή που το ΚΚΕ είναι απέναντι στον Τίτο και την κομματική ηγεσία της νέας Γιουγκοσλαβίας.
(Η σκοπιμότητα της ονομασίας της οργάνωσης των Σλαβομακεδόνων που παραμένουν πιστοί στο ΚΚΕ είναι προφανής.) Στη σελίδα 46 του βιβλίου των Κωστή Καρπόζηλου και Δημήτρη Χριστόπουλου με τίτλο 10+1 Ερωτήσεις και Απαντήσεις για το Μακεδονικό (εκδόσεις Πόλις, Μάρτιος 2018) διαβάζουμε: «Το καλοκαίρι του 1903, στις 20 Ιουλίου, ημέρα γιορτής του Προφήτη Ηλία , σε διάφορα σημεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξέσπασαν λαϊκές κινητοποιήσεις που αμφισβητούσαν την οθωμανική εξουσία. Η πρωτοβουλία της εξέγερσης του Ίλιντεν ανήκε στην Εσωτερική Μακεδονική Ανδριανουπολιτική Επαναστατική Οργάνωση, μια συνωμοτική και επαναστατική κίνηση που επεδίωκε την αυτονόμηση της Μακεδονίας. Διόλου συμπτωματικά, η επέτειος της εξέγερσης του Ίλιντεν είναι η μεγαλύτερη εθνική εορτή στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας καθώς θεωρείται η αφετηρία της εμφάνισης του μακεδονικού έθνους στο ιστορικό προσκήνιο».
Ο ένας εκ των δύο συγ γραφέων, ο Κωστής Καρπόζηλος, είναι ιστορικός με ακαδημαϊκή προϋπηρεσία στην Ελλάδα και το εξωτερικό και διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Στις αρχειακές συλλογές του οργανισμού που διευθύνει μπορεί κανείς να βρει κομμάτια από την τραυματική διαδρομή της Αριστεράς –κυρίως δε της μεγαλύτερης συνιστώσας της που ήταν το κομμουνιστικό κίνημα– πάνω στην εύφλεκτη χώρα των μακεδονικών εδαφών που άφησε πίσω της η οθωμανική κυριαρχία αιώνων.
Για παράδειγμα, ο Βαϊνάς, που είχε συγκρουστεί με τους αυτονομιστές του SNOF ήδη από την περίοδο της τριπλής κατοχής, πίστευε και υπεράσπιζε με θέρμη τη γραμμή περί ισονομίας και ισοπολιτείας των Σλαβομακεδόνων στο πλαίσιο της ελληνικής επικράτειας. Τη γραμμή αυτή εξέφραζε και το άρθρο του στο περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός (Δεκέμβριος 1948). Στο άρθρο με τίτλο «Ο Δημοκρατικός Στρατός και οι Σλαβομακεδόνες» –«του σ. Παντελή Βαϊνά, αντισυνταγματάρχη πεζικού»– έρχεται δύο μήνες αργότερα να απαντήσει η ίδια «η σύνταξη του περιοδικού», δηλαδή ο ίδιος ο γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης. (Η απάντηση που ξεκινά από τη σελίδα 528 και ολοκληρώνεται στη σελίδα 529 υπογράφεται με ένα Κ. – «Με αγωνιστικούς χαιρετισμούς / Κ./ Λεύτερη Ελλάδα 6-12-1948».)
Η απάντηση φέρει τον τίτλο «Μερικές παρατηρήσεις πάνω στο άρθρο του σ. Π. Βαϊνά». Σε αυτήν ένα από τα πρώτα σφάλματα που καταλογίζονται στον Βαϊνά είναι η (υποτιθέμενη) αδυναμία του «να ξεκαθαρίζει το ζήτημα τι έγινε στη Μακεδονία στα 1912». Και η (υποτιθέμενη) αδυναμία του Βαϊνά έχει να κάνει με τη μεγαλειώδη στροφή στη γραμμή του ΚΚΕ μετά τη ρήξη του Τίτο με τον Στάλιν που πλέον είχε ανακαλύψει και πάλι τους (σκέτους) Μακεδόνες και την εθνική ολοκλήρωσή τους. Μάλιστα, ο συντάκτης της απάντησης στον Βαϊνά προσθέτει και μια όχι τυχαία επισήμανση – αυτή του διαχωρισμού του «μακεδονικού λαού σε σλάβους και γραικομάνους». Και αυτό γιατί ο Βαϊνάς είναι Γραικομάνος…
Στη σελ. 51 του βιβλίου των Καρπόζηλου και Χριστόπουλου θα βρούμε και την απάντηση στην 6η ερώτηση «Ποια η σχέση της Αριστεράς με το Μακεδονικό Ζήτημα». Από την απάντησή τους κρατώ το εξ ής: «Για την εκτοπισμένη ηγεσία του ΚΚΕ, και συνολικότερα την Αριστερά, το Μακεδονικό έγινε μια κρυφή πληγή: ένα σημείο το οποίο ο αντικομμουνιστικός λόγος εκμεταλλευόταν συστηματικά, για να αποδείξει τον “προδοτικό ρόλο” του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, του ΔΣΕ και συλλήβδην της κομμουνιστικής Αριστεράς, και, συνάμα, μια κληρονομιά μη υπερασπίσιμη, στο πλαίσιο της ρήξης Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας – μια μνήμη εσωτερικά απωθημένη και εξωγενώς καταπιεσμένη».
Όσοι έχουν χρόνο και διάθεση ας αναζητήσουν στις συλλογές των ΑΣΚΙ το περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός και συγκεκριμένα το τεύχος 12 (12/ Δεκ.1948). Στο κείμενο της απάντησης στον Βαϊνά συμπυκνώνεται όλη η τραγωδία της εξάρτησης από το σοβιετικό κέντρο που απαιτεί τις αλλαγές της γραμμής ανάλογα με τις επικρατούσες διεθνείς συνθήκες και τα συμφέροντα της ηγεσίας του Κρεμλίνου. Η ζαχαριαδική στροφή με το πρόσταγμα της «ανεξάρτητης λαϊκοδημοκρατικής Μακεδονίας» στην «οικογένεια των λεύτερων λαϊκοδημοκρατικών λαών στα Βαλκάνια αυτή όπου αύριο θα ανήκει και ο ελληνικός λαός με την Λαϊκή Δημοκρατία», αλλά και η χαρακτηριστική αναφορά στον μακεδονικό λαό της Μακεδονίας του Αιγαίου είναι η τελευταία προσπάθεια πριν χαθεί η παρτίδα…
Ο Βαϊνάς, όμως, παραμένει πιστός. Κομματικός, από την αρχή ως το τέλος. Βρίσκεται στην Τασκένδη όταν τον καλεί το καθήκον υπεράσπισης του «μεγάλου Αρχηγού», προσπαθεί να περιορίσει τις διαρροές των Σλαβομακεδόνων την κρίσιμη περίοδο της σύγκρουσης με τον Τίτο, δεν παραδέχεται την «ήττα» και την εκδίωξη του Ζαχαριάδη, αλλά δεν αντιδρά. Με δική του πρωτοβουλία το 1958 εγκαθίσταται στη Σόφια. Εκεί θα σταδιοδρομήσει ως στέλεχος των Ενόπλων Δυνάμεων της Βουλγαρίας – κάπου διάβασα ότι έφτασε μέχρι και τον βαθμό του Αντιστράτηγου λίγα χρόνια πριν από την πτώση του καθεστώτος Ζίβκοφ. Αυτός, ένας Γραικομάνος… Τα παιχνίδια της Ιστορίας είναι ανεξάντλητα.
Με λίγα λόγια, η ιστορία του Παντελή Βαϊνά είναι η προσωποποίηση του Μακεδονικού για όλο τον 20ό αιώνα. Μάλιστα, όταν θα διαβάζετε (που πρέπει να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί) το βιβλίο των Καρπόζηλου και Χριστόπουλου, να έχετε στο πίσω μέρος του μυαλού σας τον Βαϊνά. Ακόμη περισσότερο αν ξανάρθει στο προσκήνιο η πρόταση για τη «Μακεδονία του Ίλιντεν». (Στα αρχεία την ονομασία τη βρήκα και με Ι και με Η.)
Για το τέλος κράτησα ένα δημοσίευμα του Ριζοσπάστη (Κυριακή 15/6/2008). Κάτω από τον τίτλο «“ Έφυγε” ο Παντελής Βαϊνάς» και τον υπότιτλο «Η κηδεία του γίνεται αύριο, Δευτέρα 16/6/08, στη Σόφια» ακολουθούσε το εξής κείμενο (με φωτογραφία του εκλιπόντος): «Πέθανε την Πέμπτη 12 Ιούνη 2008, ο κομμουνιστής αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης και διοικητής της 11ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, αντιστράτηγος Παντελής Βαϊνάς. Η κηδεία του γίνεται αύριο, Δευτέρα 16 Ιούνη 2008, στις 11.00 π.μ. από το κεντρικό Νεκροταφείο της Σόφιας.
Ο Παντελής Βαϊνάς γεννήθηκε το 1924 στο χωριό Ασπρόγια Φλώρινας. Εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ το καλοκαίρι του 1943. Αποφοίτησε από τη Σχολή Αξιωματικών της Ρεντίνας. Στις εκλογές του 1946 συνελήφθη. Ήταν από τους πρώτους αντάρτες – μαχητές στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Στο Βίτσι αναδείχτηκε, διαδοχικά, διοικητής Συγκροτήματος, διοικητής Τάγματος, διοικητής Ταξιαρχίας και διοικητής της 11ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, αντιστράτηγος του ΔΣΕ. Φοίτησε στη στρατιωτική Ακαδημία Φρούνζε. Διατέλεσε μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ».
Απλά πράγματα, «διατέλεσε μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ». Το τραύμα της Αριστεράς είναι ακόμη ανοιχτό…
