Το χρήμα πάει στο χρήμα: Η μεταφορά πλούτου από τον νότο στον βορρά της Ευρώπης
Πώς οι ευρωπαϊκές ελίτ βρήκαν τον τρόπο να επωφεληθούν από την οικονομική κρίση και να μαζέψουν όλο τον πλούτο στα χέρια τους, μετατρέποντας ολόκληρες χώρες σε αποικίες χρέους...
Tις τελευταίες δεκαετίες, οι δυτικές ελίτ ηττήθηκαν στρατιωτικά από τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα της περιφέρειας. Ταυτόχρονα, οι μνήμες ολέθρου από δύο παγκόσμιους πολέμους παρέμεναν νωπές. Έχοντας, όμως, νικήσει τον μεγάλο εξ ανατολών εχθρό στον Ψυχρό Πόλεμο, οι ελίτ της Δύσης κατάλαβαν δύο πολύ σημαντικά πράγματα.
Το πρώτο ήταν ότι, στο εξωτερικό μέτωπο, δεν χρειαζόταν απαραίτητα να στέλνουν στρατό για να κατακτήσουν μια χώρα και να εκμεταλλευτούν τον πλούτο της, όπως έκαναν επί αιώνες στο παρελθόν. Αρκούσε πια να απελευθερώσουν την αγορά της και όλο το χρήμα θα μαγνητιζόταν από την ισχυρότερη και ασφαλέστερη αγορά, δηλαδή τη δική τους. Ακόμα καλύτερα θα ήταν αν μπορούσαν να απελευθερώσουν την αγορά των άλλων και να κρατήσουν τις δικές τους προστατευμένες. Φυσικά, ως πλουσιότερες δεν είχαν πρόβλημα να δανείζουν με προνομιακούς όρους αυτούς που θα αγόραζαν αποκλειστικά τα προϊόντα τους και ούτε είχαν πρόβλημα να αφήσουν τον οβολό τους στη μικρότερη αγορά, ως χειρονομία καλής θέλησης. Είτε λοιπόν αναγκάζοντας τους άλλους να αγοράζουν τα αγαθά και τις υπηρεσίες τους με προσφορές που δεν μπορούσαν να αρνηθούν, είτε προσφέροντάς τους ασφαλές επενδυτικό καταφύγιο σε καταθέσεις, ομόλογα και μετοχές, για να μην πάει χαμένος ο οβολός, το σίγουρο ήταν πως το χρήμα θα (ξανα)ερχόταν στα χέρια των δυτικών ελίτ. Σε τελευταία ανάλυση, ο στρατός τους ήταν κάπου εκεί και περίμενε, σε περίπτωση που κάτι πήγαινε στραβά.
Το δεύτερο ήταν ότι, στο εσωτερικό μέτωπο, μπορούσαν εξίσου εύκολα να αρπάξουν τον πλούτο των πιο αδύναμων. Αν μείωναν τα έσοδα των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων και διατηρούσαν αμετάβλητες τις ανάγκες τους σε αγαθά ή υπηρεσίες (πόσω μάλλον αν τις αύξαναν, πουλώντας φύκια για μεταξωτές κορδέλες), τα στρώματα αυτά θα αναγκάζονταν να δανειστούν για να τις καλύψουν. Εκεί που πριν δίνονταν κανονικοί κατά κάποιαν έννοια μισθοί, τώρα θα δίνονταν μικρότεροι και το συμπλήρωμα θα ήταν καταναλωτικά δάνεια. Τα δάνεια φυσικά δεν ήταν δωρεάν, απέδιδαν τόκους, και ως δανειστές οι ελίτ θα κέρδιζαν και το κάτι παραπάνω που δεν θα το είχαν αν οι καταναλωτές μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους μόνο με τα εισοδήματά τους. Αν ένας καταναλωτής μάλιστα βρισκόταν σε αδυναμία να αποπληρώσει το δάνειο, θα του κατήσχαν ένα υλικό περιουσιακό του στοιχείο, συνήθως το σπίτι του. Σε καθε περίπτωση, οι ελίτ ήταν κερδισμένες.
Το σχέδιο της Δύσης
Οι ελίτ της Δύσης κατάλαβαν λοιπόν πως αντί να φτάξεις έναν στρατιώτη, να ξοδέψεις για να τον στείλεις εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, για να αρπάξει τον πλούτο και να τον φέρει σ’ εσένα, τώρα κρατάς τον στρατιώτη σου σπίτι, του βρίσκεις έναν εσωτερικό εχθρό να έχει να ασχολείται, και προσπαθείς να σου βγει όσο πιο φθηνός γίνεται. Του κόβεις ό,τι μπορείς και τον αναγκάζεις να δεσμευτεί για όσο ζει με δάνεια, τα οποία θα του δώσει η τράπεζα εκείνη που κατάφερε στο όνομά σου να τραβήξει τα περισσότερα κεφάλαια από αγορές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, χωρίς να ανοίξει ρουθούνι. Στη χειρότερη περίπτωση, ο στρατιώτης θα χρεοκοπήσει και θα σου μείνει το σπίτι.
Οι δυτικές ελίτ δεν περίμεναν, βεβαίως, το σπίτι του παραδείγματός μας να χάσει τόσο πολύ την αξία του, ώστε αυτή να πέσει κάτω από το κόστος του δανείου που έδωσαν για την αγορά του. Το χρηματοπιστωτικό τους σύστημα άρχισε να καταρρέει. Ακόμα χειρότερα, κάποιοι αποφάσισαν να προστατεύσουν τις αγορές τους μειώνοντας την αξία των νομισμάτων τους, με την ελπίδα ότι θα ανταγωνιστούν τα δυτικά προϊόντα και ίσως να καταφέρουν να τραβήξουν περισσότερο χρήμα προς τη μεριά τους. Το Μηνιαίο Δελτίο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για τον Ιούλιο αναφέρει πως, μεταξύ των μελών του G20, οι χώρες της Ε.Ε. έβαλαν τους περισσότερους εμπορικούς περιορισμούς (213) μετά τη Ρωσία (245) από το 2009. Η Κίνα 104 και οι ΗΠΑ μόλις 49. Έχοντας επιβάλει το 22% των περιοριστικών μέτρων, οι ισχυροί Ε.Ε., ΗΠΑ και Ιαπωνία, έχουν μερίδιο 59% των εισαγωγών ανάμεσα στους G20.
Αυτό που έκαναν ήταν να σώσουν ό,τι μπορούσαν. Και έσωσαν τις τράπεζες. Οι πολίτες συνειδητοποιούν τώρα πως όχι μόνο μειώθηκαν τα εισοδήματά τους, όχι μόνο χάνουν τα σπίτια τους, αλλά είναι εγγυητές των χρεών που δημιούργησαν κάποιοι στο όνομά τους. Δεν είναι όμως όλοι χαμένοι από αυτή την υπόθεση.
Το κοινό νόμισμα και η Γερμανία
Όταν οι Ευρωπαίοι υποδέχονταν το νέο κοινό νόμισμα με διακηρυγμένο στόχο τη σύγκλιση των οικονομιών τους, κανείς δεν περίμενε ότι ο διαχωρισμός ανάμεσα σε έναν οικονομικά ισχυρό πυρήνα και μια αδύναμη περιφέρεια, που χαρακτήριζε την παγκόσμια οικονομία, θα αναπαραγόταν εντός της ίδιας της ευρωζώνης. Η διαφορά με τον υπόλοιπο κόσμο είναι ότι στην περίπτωση αυτή περιφέρεια και πυρήνας είναι δεμένοι με ένα κοινό νόμισμα.
Το ευρώ υποτίθεται πως θα υπηρετούσε το όραμα –όπως ονομάστηκε– της κοινής αγοράς, καταργώντας τα εξωτερικά μέτωπα ανάμεσα στις παραδοσιακές δυνάμεις της ευρωπαϊκής ηπείρου. Όταν ήρθε η κρίση, όχι μόνο δεν άλλαξε ο τρόπος λειτουργίας της ευρωζώνης, αλλά ενισχύθηκε το σχήμα των λεγόμενων δύο ταχυτήτων, ώστε σήμερα το δίπολο Βορρά-Νότου να αποτελεί κυρίαρχο χαρακτηριστικό της. Η λογική του εξωτερικού μετώπου είχε πια καταργηθεί ως αναχρονιστική. Όμως αυτή του εσωτερικού μετώπου αναβαθμίστηκε. Οι πιο αδύναμες χώρες αντιμετωπίστηκαν από τη Γερμανία και τον πλούσιο ευρωπαϊκό βορρά ως κατώτερες τάξεις. Αντιμετωπίστηκαν όπως οι ανειδίκευτοι εργαζόμενοι στις δικές τους χώρες με χαμηλά ημερομίσθια και ευέλικτο ωράριο αντί για απολύσεις, μοντέλο που περιγράφεται στο νεολογισμό flexicurity (ευελιξία+ασφάλεια). Ευέλικτες χώρες που δεν απολύονται αλλά παραμένουν εντός της φάμπρικας του ευρώ, προορισμένες να δουλεύουν για να ξεχρεώσουν. Οι εκλεγμένες ηγεσίες στις μεγάλες ευρωπαϊκές μητροπόλεις αποδείχθηκαν οι καλύτεροι εκπρόσωποι των συμφερόντων του χρηματοπιστωτικού κατεστημένου. Για άλλη μια φορά, οι ευρωπαϊκές ελίτ βρήκαν τον τρόπο να μαζέψουν τον πλούτο στα χέρια τους, μετατρέποντας ολόκληρες χώρες σε αποικίες χρέους.
Εφαρμόζοντας επί μία δεκαετία την εσωτερική υποτίμηση, η Γερμανία ήταν σαν να υποτιμούσε για λογαριασμό της ένα νόμισμα που στα χέρια όλων των άλλων παρέμενε πανάκριβο. Οι εξαγωγές των προϊοντων της εκτοξεύτηκαν και από αυτά το 40% κατευθυνόταν στην κοινή αγορά της ευρωζώνης. Τώρα που οι άλλοι κατέρρευσαν, τα πράγματα φαίνονται ακόμα πιο εύκολα για τη γερμανική ελίτ και τους συμμάχους της. Σε πρόσφατη συνέντευξή του, ο γερμανός αντικαγκελάριος Φίλιπ Ρέσλερ είπε «αυτά ήταν τέσσερα καλά χρόνια για τη Γερμανία και μετά τις εκλογές θα ακολουθήσουν άλλα τέσσερα».
Το γερμανικό καταφύγιο
Όταν υπάρχει κάτι που το θέλουν πολλοί, το σύμπαν δεν συνωμοτεί για να το αποκτήσουν, απλώς αυτό γίνεται πιο ακριβό. Η βασική αυτή αρχή ανιχνεύεται σε όλα σχεδόν τα οικονομικά μεγέθη που καθιστούν τη Γερμανία τον μεγάλο κερδισμένο της κρίσης. Όσοι έχουν πλούτο στα χέρια τους προσπαθούν να βρουν καταφύγιο σε τοποθετήσεις που θα τους προσφέρουν είτε κέρδος είτε ασφάλεια είτε και τα δύο μαζί. Το πείραμα της Κύπρου έδειξε ότι πουθενά στην Ευρώπη δεν υπάρχει πραγματική ασφάλεια για τα χρήματα κάποιου, εκτός Γερμανίας. Με τόσες κόκκινες γραμμές που τηρήθηκαν ευλαβικά τα τελευταία χρόνια από τους κατά τόπους αντιπροσώπους της, η Γερμανία είναι σε θέση να προσφέρει πλέον ένα εύρος επιλογών στον ανέστιο επενδυτή.
Πρώτον, τη στιγμή που η αγορά κατοικίας στον ευρωπαϊκό Νότο κατέρρεε, οι τιμές κατοικιών στη Γερμανία, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ για το 2011, κατέγραφαν αύξηση 5,4% από 2,5% με τις μεγάλες πόλεις να βλέπουν αυξήσεις της τάξης του 10%, τέσσερις φορές πάνω από τον πληθωρισμό. Ακολούθως ευνοήθηκε ο κατασκευαστικός κλάδος με αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας 4,4% το 2011 και 4,2% το 2012. Πρόσφατη έκθεση της Deutsche Hypo έδειξε ότι οι ξένες επενδύσεις real estate έφτασαν τα 59 δισ. ευρώ το 2012 (110 δισ. το 2007), δηλαδή στα επίπεδα του 2004, και αγγίζουν σήμερα το 40% της επενδυτικής δραστηριότητας του κλάδου, όταν ως άμεση συνέπεια της κρίσης είχαν καταποντιστεί στο 8%..
Δεύτερον, τη στιγμή που το κόστος δανεισμού στον ευρωπαϊκό Νότο καθιστούσε απαγορευτική την περιβόητη έξοδο στις αγορές, οι αποδόσεις των βραχυπρόθεσμων γερμανικών ομολόγων (bunds) έχουν κατά καιρούς φτάσει να κυμαίνονται και σε αρνητικά επίπεδα. (Οι αποδόσεις κινούνται αντίθετα με την τιμή των ομολόγων. Όσο η τιμή μεγαλώνει, οι αποδόσεις –δηλαδή το ποσοστό καθαρού κέρδους επί της ονομαστικής αξίας του ομολόγου– πέφτουν). Αυτό σημαίνει πως όταν ένας επενδυτής αγοράσει ένα διετές ομόλογο που εκδίδει η Γερμανία, χρηματοδοτώντας κατ’ αυτό τον τρόπο το γερμανικό χρέος, με τη λήξη του ομολόγου όχι μόνο δεν θα πάρει τόκο αλλά θα πληρώσει κιόλας, αντί να ρισκάρει σε μια άλλη τοποθέτηση. Δηλαδή, τα κρατικά ομόλογα της Γερμανίας γίνονται ασφαλή καταφύγια.
Ακόμα κι αν οι αποδόσεις δεν είναι αρνητικές αλλά παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα, αυτό απλούστατα σημαίνει πως η Γερμανία δανείζεται πολύ πιο φθηνά από τους ανταγωνιστές της. Φερειπείν, οι αποδόσεις διετών, πενταετών και δεκαετών γερμανικών τίτλων κυμαίνονταν στα μέσα Ιουλίου στο 0,10%, 0,56% και 1,56%. Σύμφωνα με το think tank Kiel Institute for World Economy, η Γερμανία εξοικονόμησε 80 δισ. ευρώ από τις χαμηλές αποδόσεις των ομολόγων της μεταξύ 2009 και 2013.
Ο νότος φτωχαίνει, η Γερμανία πλουτίζει
Το ενδιαφέρον είναι ότι, σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών (BIS), το παραπάνω ποσό είναι μεγαλύτερο από την έκθεση των γερμανικών τραπεζών σε ελληνικό χρέος, που στο τέλος του τρίτου τριμήνου του 2010 ήταν 69,4 δισ. δολάρια, 26,3 δισ. στο δημόσιο και 3,9 δισ. σε τράπεζες, και στο τέλος του πρώτου 51 δισ. δολάρια, 23,1 και 10,5 αντίστοιχα (με ισοτιμία ευρώ/δολαρίου 1/1,4442 υψηλό έτους και 1/1,959 χαμηλό έτους). Δηλαδή, όταν μπήκε η Ελλάδα στο μνημόνιο, οι γερμανικές τράπεζες όχι μόνο δεν σταμάτησαν να δανείζουν αλλά υπερδιπλασίασαν την έκθεσή τους στις ελληνικές τράπεζες. Μόνο η γερμανική Hypo Real Estate είχε τον Ιούλιο του 2010 έκθεση 80 δισ. ευρώ ή 22% του ενεργητικού της σε δημόσιο χρέος της Ελλάδας, Ισπανίας και Πορτογαλίας. Την ίδια εποχή η Hypo (με τρύπα 1,2 δισ. ευρώ) ήταν μαζί με την Αγροτική (0,2 δισ. ευρώ) και άλλες πέντε ισπανικές cajas (1,8 δισ. ευρώ) οι μόνες από τις 91 ευρωπαϊκές τράπεζες που δεν πέρασαν τα stress test κεφαλαιακής επάρκειας 6% Tier 1. Η Αγροτική Τράπεζα πέρασε στον κ. Σάλλα, η Hypo εθνικοποιήθηκε επιθετικά με ένεση ρευστότητας 10 δισ. ευρώ, εγγυήσεις 145 δισ. ευρώ και αποζημίωση 1,30 ευρώ ανά μετοχή. Γερμανικό δικαστήριο τον Ιούνιο απέρριψε τις προσφυγές των παλαιών μετόχων κατά του γερμανικού δημοσίου. Σύμφωνα με ρεπορτάζ του Reuters το Μάιο, το γερμανικό δημόσιο ετοιμάζεται να πουλήσει τη θυγατρική της Defpa σε ιδιωτικά κεφάλαια που βλέπουν τις προοπτικές στην αγορά κατοικίας.
Την ίδια στιγμή που στον ευρωπαϊκό Νότο τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια αυξάνουν με ρυθμό 2,5% και αγγίζουν τα 720 δισ. ευρώ από τα οποία 500 δισ. είναι δάνεια τραπεζών της περιφέρειας, οι γερμανικές τράπεζες κρατούσαν το 2012 σύμφωνα με την Ernst & Young περί τα 200 δισ. ευρώ σε «κακά» δάνεια περιμένοντας να βελτιωθούν οι συνθήκες για να τα ξεφορτωθούν με κέρδος. Συγκριτικά, το ΑΕΠ της Ολλανδίας το 2012 είναι 600 δισ. ευρώ. Μελέτη της JP Morgan το Μάιο έδειξε πως τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια στην Ισπανία αντιστοιχούν στο 15,5% του συνόλου, όταν στη Γερμανία μόλις στο 2,7%.
Ταυτόχρονα, ενώ οι αποταμιεύσεις στον ευρωπαϊκό νότο συρρικνώνονταν, στη Γερμανία οι τράπεζες έβλεπαν τους καταθετικούς λογαριασμούς τους να αυξάνουν με προσέλκυση των αποταμιεύσεων που έφευγαν από χώρες όπως η Ελλάδα. Και την ίδια στιγμή που η ΕΚΤ απειλούσε την Κύπρο με διακοπή χρηματοδότησης, οι υψηλές αποδόσεις από τις αγορές επισφαλών κρατικών ομολόγων (Securities Markets Programme) ύψους 208 δισ. ευρώ στη δευτερογενή αγορά απέδωσαν στην ίδια κέρδη από τόκους 1,1 δισ. και στις κεντρικές τράπεζες της Γερμανίας και των δανειστών 14 δισ., όπως έγραψαν οι Financial Times τον περασμένο Φεβρουάριο.
Όπως λέει μια κοινή παροιμία στους λαούς της Ευρώπης, το χρήμα πάει στο χρήμα.
