Η AirBnb και τα δεινά της

Όταν η διπλωματία του Μπαράκ Ομπάμα με τον Ραούλ Κάστρο άρχισε να τείνει προς την επερχόμενη φιλελευθεροποίηση του τελευταίου ψυχροπολεμικού οχυρού στην Κούβα, αυτονόητα θα περίμενε κανείς τον συμβολικά βαρύ ρόλο του πορθητή της κλυδωνιζόμενης σοσιαλιστικής νήσου να αναλάβει κάποιο «τέρας» του κλασικού αμερικάνικου καπιταλισμού. Φευ· μέχρι ο απερχόμενος αμερικάνος πρόεδρος να μεταβεί στην Αβάνα για να ανταλλάξει συμφιλιωτική χειραψία με τον διάδοχο του αποτραβηγμένου ηγέτη της πιο ανθεκτικής λατινοαμερικάνικης επανάστασης, ο δρόμος είχε ήδη ανοιχτεί από μία start-up που μόλις σε λίγα χρόνια –πιστή στη νέα θεμελιακή φαντασίωση της ψηφιακής επιχειρηματικότητας– είχε αναρριχηθεί από χόμπι του γκαράζ στην κορυφή των διεθνών policy makers. Λογικό, θα έλεγε κανείς. Εταιρείες όπως η AirBnb, η διαδικτυακή πλατφόρμα μέσω της οποίας οι ιδιοκτήτες σπιτιών σε όλον τον κόσμο μπορούν να διαθέσουν τις ιδιοκτησίες τους για βραχυχρόνια ενοικίαση εν είδει ξενοδοχείου, είναι αυτές που αποκτούν τον κυρίαρχο ρόλο σε μία εποχή όπου οι γερασμένοι γίγαντες της αστερόεσσας, όπως η θρυλική General Motors, είναι περισσότερο αγκάθι στο πλευρό της παρά πρωταθλητές.

Η περίπτωση της Κούβας είναι ίσως η ιδανική αφετηρία για την ερμηνεία του φαινομένου AirBnb. Από τον Δεκέμβριο του 2014 που ξεκίνησαν οι διπλωματικές επαφές μεταξύ Κάστρο και Ομπάμα, μέχρι τον Μάρτιο του 2016 που ολοκληρώθηκαν με την επίσκεψη του προέδρου, οι κατάλογοι της δημοφιλούς πλατφόρμας είχαν εμπλουτιστεί με 4.000 κουβανέζικα σπίτια. Όλα τους ήταν casas particulares, οικήματα προεγκεκριμένα για τουριστική χρήση, που βρήκαν στο μοντέλο της AirBnb ένα πρόσφορο έδαφος για την εμπορική τους αξιοποίηση. Τα διάφορα ελλείμματα της Κούβας σε υποδομές καλύφθηκαν με την ευρεσιτεχνία της εταιρείας: η δυσκολία πρόσβασης στο Ίντερνετ, παραδείγματος χάριν, αντιμετωπίστηκε μισθώνοντας εργαζόμενους οι οποίοι στήνονταν σε συγκεκριμένους δημόσιους χώρους της Αβάνας και λειτουργούσαν ως hotspot για τα εγγεγραμμένα μέλη του AirBnb. Ως αποτέλεσμα, έχοντας υπερβεί με σχετική ευκολία τόσο τα θεσμικά όσο και τα δομικά εμπόδια, ο συνιδρυτής της εταιρείας Μπράιαν Τσέσκι μπορούσε ανήμερα της ανάδειξής του σε επικεφαλής του προγράμματος διεθνούς επιχειρηματικότητας του Λευκού Οίκου, να επαίρεται στο πρακτορείο Bloomberg για την ταχύτατη εξάπλωση του AirBnb στην αγορά της Κούβας.

Ενώπιον των Κουβανών, ο Ομπάμα δήλωσε ότι πήγε «για να θάψει το τελευταίο κατάλοιπο του Ψυχρού Πολέμου στις Αμερικές». Την ίδια περίπου στιγμή, το περιοδικό Fortune μιλούσε – θριαμβολογούσε στην πραγματικότητα– για «το πραξικόπημα της AirBnb στην Κούβα».

Ψηφιακός εκσυγχρονισμός

Παρότι δεν μπορεί να συγκριθεί με τις επιδόσεις που σημείωσε στην Κούβα, η είσοδος της AirBnb στην Αθήνα της κρίσης δεν υπήρξε λιγότερο επιθετική. Απτόητη από το γεγονός ότι το υπάρχον νομικό καθεστώς σήμαινε ότι η δραστηριότητα όσων πρόσφεραν τα σπίτια τους για ενοικίαση μικρής διάρκειας χωρίς έγκριση τουριστικού καταλύματος ήταν αυτονόητα παράνομη, η AirBnb άνοιξε τις πύλες της στην ελληνική αγορά από το 2012. Η ανταπόκριση την οποία βρήκε ήταν αναμενόμενη: σε μία φάση που η κατάρρευση των μισθών και της μικροεπιχειρηματικότητας μαζί με την παράλληλη αύξηση της φορολογίας της ακίνητης περιουσίας επιβάρυναν σημαντικά τους κατόχους της, η αφορολόγητη μίσθωση των αναξιοποίητων σπιτιών σε τουρίστες, αποτελούσε –και συνεχίζει μέχρι σήμερα να αποτελεί– μια σημαντική ελάφρυνση που δύσκολα μπορούσε να παραγνωριστεί. Εξ ου και η ραγδαία ανάπτυξη του φαινομένου. Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 2014, ο Γιώργος Καλλής ξεκινούσε την κριτική του ενάντια στην AirBnb στις σελίδες του διαδικτυακού περιοδικού Χρόνος αναφερόμενος στην ταχεία και ευρεία απήχηση του φαινομένου: «Πάνω από 300.000 σπίτια και δωμάτια νοικιάστηκαν τον προηγούμενο χρόνο μέσω της ιστοσελίδας της AirBnb, φιλοξενώντας 4 εκατομμύρια ανθρώπους. Όταν τον Απρίλιο ανέλαβα να βάλω το εξοχικό των γονιών μου στη Σύρο προς ενοικίαση, βρήκα ήδη εκεί κάθε δεύτερο σπίτι στη γειτονιά μας· η μισή Ελλάδα πρέπει να νοικιαζόταν στην AirBnb αυτό το καλοκαίρι».

Η πρώτη απειλή που θορύβησε το ελληνικό κράτος ήταν αναμενόμενο να αφορά τα διαφυγόντα δημόσια έσοδα. Ο υπέρογκος και συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των πλήρως αφορολόγητων ενοικιάσεων σπιτιών, δημιουργούσε έναν εύρωστο κλάδο της «μαύρης» αγοράς, που δεν μπορούσε να παραγνωριστεί. Την ανησυχία αυτή εξέφρασε μάλλον πρώτος σε θεσμικό επίπεδο ο τότε γενικός γραμματέας του Υπουργείου Τουρισμού Αναστάσιος Λιάσκος, που ζήτησε παρέμβαση του ΣΔΟΕ και διόρθωση του νομικού πλαισίου για την AirBnb, ώστε να καταπολεμηθούν τα φαινόμενα φοροδιαφυγής.¹  Στην απάντησή της η εταιρεία δήλωνε ευθαρσώς ότι «οι βραχυπρόθεσμες μισθώσεις θα πρέπει να αναφέρουν τους αριθμούς μητρώου που έχουν εκδοθεί από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (ΕΟΤ). Γι’ αυτό ζητάμε από τους χρήστες μας να βεβαιωθούν ότι κατανοούν και τηρούν τους τοπικούς νόμους, πράγμα που σημαίνει ότι οι οικοδεσπότες θα πρέπει να μας πιστοποιήσουν ότι θα το πράξουν πριν προχωρήσουν στην καταχώρηση». Έναν χρόνο αργότερα από τον παραπάνω ισχυρισμό, ωστόσο, όταν η Σ. μίσθωσε μέσω AirBnb ένα δυάρι στην Κυψέλη, κανέναν αριθμό μητρώου ΕΟΤ δεν είχε για να καταχωρήσει στη σελίδα – σήμερα, μάλιστα, δεν θυμάται καν αν της ζητήθηκε κάτι τέτοιο από τη σχετική φόρμα.

Τον Απρίλιο του 2015, έχοντας κλείσει δύο χρόνια επίσημης και έναν χρόνο ανεπίσημης δραστηριότητας στην Ελλάδα, το ελληνικό τμήμα της AirBnb παρουσίαζε σε επίσημη εκδήλωση στο Θησείο τα πορίσματα της έρευνας για τις επιδόσεις του στην εγχώρια αγορά. Η έρευνα έδειχνε –αναμενόμενα– μεγάλη επιτυχία στην άνοδο της AirBnb, ενώ οι εκπρόσωποι της εταιρείας βάσισαν σε αριθμούς τον ισχυρισμό τους για τον επωφελή της ρόλο στην οικονομία. Το διάστημα από τον Οκτώβριο του 2013 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2014, η εταιρεία υπολόγιζε τη συνεισφορά της στα 69 εκατ. ευρώ και στην υποστήριξη 1.000 θέσεων εργασίας.² Το δε κοινωνικό της αποτύπωμα ήταν ακόμα πιο αισθητό: το 68% των οικοδεσποτών δήλωνε ότι χωρίς τα έσοδα από την AirBnb δεν θα μπορούσε να συνεχίσει να μένει στο σπίτι του, ενώ το 73% αποτελούνταν από ανέργους, επισφαλώς εργαζόμενους ή ελεύθερους επαγγελματίες. Η εταιρεία δήλωνε ότι βρίσκεται σε διαδικασία διαπραγματεύσεων με το Υπουργείο Τουρισμού, αποσκοπώντας σε κάποια ρύθμιση της φορολογίας της ενοικίασης μέσω AirBnb, είτε με ευθεία απόδοση φόρων από τους οικοδεσπότες, είτε με τη συνολική ετήσια απόδοση μέσω της πλατφόρμας.

Μία τέτοια πρώτη ρύθμιση θα ερχόταν αρκετά σύντομα, τον Νοέμβριο του 2015, χωρίς να επηρεάσει μόνο τη φορολογία. Σε μία υποπαράγραφο του μνημονιακού νόμου 4336/2015, που παρά τον γενικό τίτλο «Συνταξιοδοτικές Διατάξεις» αφιέρωνε –καθ’ υπόδειξιν των δανειστών– μεγάλο μέρος του στην απελευθέρωση διάφορων οικονομικών δραστηριοτήτων, οι ενοικιάσεις σπιτιών για διάστημα μικρότερο του ενός μηνός σταματούσαν να χαρακτηρίζονται «τουριστικά καταλύματα» και να απαιτούν τη σφραγίδα του ΕΟΤ. Η μοναδική προέγκριση που τυπικά χρειαζόταν πια κάποιος για να διαθέσει νόμιμα το σπίτι του στην AirBnb θα ήταν μία απλή δήλωση κάθε μίσθωσης στο Taxis, μετά την οποία θα υπόκειται στους φορολογικούς κανόνες που ισχύουν για τις συνήθεις ενοικιάσεις σπιτιών. Ο νόμος ικανοποιούσε το αίτημα που είχε θέσει, πριν από λίγους μήνες, στην εκδήλωση στο Θησείο ο επικεφαλής της Public Policy της AirBnb, «να υπάρχουν απλοί νόμοι που θα μπορεί ο κάθε πολίτης να ακολουθήσει».³

Στεγαστική κρίση;

Έχει περάσει ένας χρόνος από την εφαρμογή του σχετικού νόμου και το τελευταίο κείμενο του Δημήτρη Πολιτάκη στη Lifo κλείνει με ένα παράπονο που εκφράστηκε αρκετά συχνά απ’ όσους αναζήτησαν σπίτι στο κέντρο της Αθήνας τους τελευταίους μήνες, ακόμα κι αν δεν προέβησαν στην αιτιακή σύνδεση που πραγματοποιεί ο αρθρογράφος: «με το άλλο το μεγάλο κόλπο, που ο καθένας νοικιάζει στην AirBnB ακόμα και την τουαλέτα του, έχουν απογειωθεί ξανά τα ενοίκια και δεν μπορούμε να βρούμε ένα σπίτι της προκοπής πια». Το κριτήριο «της προκοπής» αποτελεί όμως πολυτέλεια στην παρούσα φάση. Η μεσίτρια Σοφία Ζουμπούλη παρατηρεί μείωση έως και 50% στον αριθμό των ενοικιαζόμενων σπιτιών τον τελευταίο χρόνο, ειδικά όσον αφορά τις περιοχές που έχουν μεγάλη ζήτηση, όπως αυτές του κέντρου της Αθήνας. Τα δε ενοίκια σε ελάχιστες περιπτώσεις σημειώνουν αύξηση, αλλά η σπάνη φαίνεται να έχει αποτρέψει την περαιτέρω μείωσή τους.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο ανερχόμενος κολοσσός του AirBnb συνδέει το όνομά του με ένα τέτοιο φαινόμενο. Σε αστικά κέντρα της Ευρώπης και της Αμερικής, ιδίως σε αυτά που έχουν παρατηρηθεί εκτεταμένα φαινόμενα εξευγενισμού (gentrification), χρειάστηκαν αποφασιστικές παρεμβάσεις προκειμένου να αποφευχθεί η πλήρης αποδιάρθρωση της αγοράς ενοικίων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βερολίνου που κλείνει μια δεκαετία αυξήσεων στα ενοίκια, αλλά και στον πληθυσμό της που αυξάνεται με ολοένα μεγαλύτερους ρυθμούς, με φωνές να μιλούν πια ανοιχτά για στεγαστική κρίση. Έτσι, από τον Μάιο του 2016, ο δήμος της πόλης αυστηροποίησε τα κριτήρια για τις τουριστικές ενοικιάσεις σπιτιών –το αντίθετο αυτού που έκανε η νομοθεσία εδώ, δηλαδή– επιτρέποντας μόνο τη διάθεση δωματίων στο AirBnb σε σπίτια όπου ο ιδιοκτήτης αξιοποιεί το 51%. Ένας δραστικός περιορισμός που αυτονόητα δέχτηκε τις ενστάσεις της εταιρείας.

Δεν βρέθηκε όμως μόνο το Βερολίνο μπροστά στην ανάγκη να ρυθμίσει τη δραστηριότητα της πλατφόρμας. Πρόσφατα η πολυετής διαμάχη της με τη Νέα Υόρκη κλιμακώθηκε, με την AirBnb να καταθέτει μήνυση ενάντια στον κυβερνήτη της Πολιτείας, Άντριου Κουόμο, όταν αυτός ενέκρινε νομοσχέδιο με το οποίο προέβλεπε την επιβολή προστίμων από 1.000 έως 7.500 δολάρια σε όσους διαθέτουν παράνομα τα σπίτια τους στην AirBnb. Το σχέδιο του Κουόμο, ωστόσο, ωχριά μπροστά στην απόφαση που πήρε ο Δήμος της Βαρκελώνης τον Ιούνιο του 2016, να αυξήσει το μέγιστο πρόστιμο για παράνομη ενοικίαση στην AirBnb στις 600.000 ευρώ, ακολουθώντας μία σειρά προστίμων

30-60.000 ευρώ τα οποία επέβαλε στην εταιρεία τα τελευταία δύο χρόνια. Ο ζήλος αμφότερων των πόλεων δεν είναι ανεξήγητος: η μεν Νέα Υόρκη ακόμα προσπαθεί να λύσει τα οικιστικά προβλήματα που προέκυψαν από τη δημαρχία του δισεκατομμυριούχου Μπλούμπεργκ, η δε εκλογή της Άντα Κολάου στη Βαρκελώνη συντελέστηκε πάνω σε μία πλατφόρμα «απο-τουριστικοποίησης» της καταλανικής πρωτεύουσας, οι κάτοικοι της οποίας αντιμετωπίζουν ολοένα μεγαλύτερα ζητήματα στέγασης.

Η Αθήνα είναι σαφέστερα πιο μετριοπαθής. Στην ερώτηση που κατέθεσαν οι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ Νίκος Συρμαλένιος, Νίκος Ηγουμενίδης, Γιώργος Παπαφιλίππου και Νεκτάριος Σαντορινιός τον περασμένο Φεβρουάριο, τρεις μήνες μετά την ψήφιση του ν. 4336, επισήμαιναν την απουσία φορολογικού πλαισίου για την AirBnb. Τον Αύγουστο του 2016, ανακοινώθηκε νομοσχέδιο του Υπουργείου Οικονομικών, το οποίο θα προβλέπει τη δημιουργία μητρώου για όσους επιθυμούν να διαθέσουν τα σπίτια τους στην AirBnb, συνοδευόμενο από φορολογία 3% επί της συναλλαγής, κλιμακωτή φορολόγηση στο συνολικό εισόδημα των ιδιοκτητών και πρόστιμο για όσους δεν εγγραφούν στο μητρώο. Δεν είναι σαφές ακόμα αν στο σώμα του νομοσχεδίου θα περιλαμβάνεται και κάποιος περιορισμός στη συνολική δραστηριότητα της AirBnb. Το σίγουρο είναι ότι ουδεμία αναφορά στο θέμα έχει γίνει μέχρι στιγμής είτε από τους συντάκτες του νομοσχεδίου, είτε από άλλους, άμεσα ενδιαφερόμενους, όπως η περιφερειάρχης Αττικής και ο δήμαρχος Αθηναίων.

Το εύρος της κρίσης που δημιουργεί η δραστηριότητα της AirBnb είναι απολύτως ενδεικτικό των ανακατατάξεων που φέρει συνολικά η λεγόμενη «οικονομία του διαμοιρασμού». Κοινοτική στη σύλληψη, νεοφιλελεύθερη στην εφαρμογή της, η sharing economy έρχεται σχεδόν πάντα παρακάμπτοντας θεσμικά πλαίσια ή πιέζοντας για την αλλαγή τους. Δεν είναι μόνο η επίδραση που έχει η AirBnb στις κατοικίες. Είναι επίσης ο τρόπος με τον οποίο η Uber υπερέβη σε διάφορες χώρες την προστασία του επαγγέλματος των ταξί –που στην περίπτωση της Γαλλίας οδήγησε σε εξέγερση των ταξιτζήδων– ή η ευκολία με την οποία το Deliveroo παρέκαμψε κάθε εργασιακό δικαίωμα, προκαλώντας έτσι την πρώτη μεγάλη απεργία στο χώρο της οικονομίας του διαμοιρασμού. Η επόμενη εποχή του καπιταλισμού που εγκαινιάζεται με αυτόν τον τύπο επιχείρησης, όπου εταιρείες ταξί που δεν έχουν ούτε ένα όχημα, όπως η Uber, εξαφανίζουν τον κλάδο των ταξί, και ξενοδοχειακές υπηρεσίες που δεν έχουν στην ιδιοκτησία τους ούτε μία μονάδα, όπως η AirBnb, εκτοπίζουν τους ξενοδόχους, φαίνεται ότι απαιτεί πολύ μεγαλύτερη βούληση για την επιβολή ρυθμίσεων και περιορισμών απ’ ό,τι οι «μεγάλοι» παλαιότερων εποχών.

Ίσως όμως να μη φτάνει αυτό. Πλήθος φωνών ανά τον κόσμο επιδιώκει να αποκρυπτογραφήσει τις τάσεις της οικονομίας του διαμοιρασμού και να προτείνει άλλες διεξόδους. Ο καθηγητής του New School της Νέας Υόρκης και συγγραφέας του βιβλίου Uberworked and Underpaid, Τρέμπορ Σολτς, έχει προτείνει κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για ένα ευνοϊκότερο μέλλον, με την προϋπόθεση ότι οι πλατφόρμες της οικονομίας του διαμοιρασμού θα έμπαιναν κάτω από δημοκρατικό έλεγχο. Η πρόβλεψή του για τη σημερινή πορεία είναι κάτι παραπάνω από δυσοίωνη: «Σε είκοσι ή τριάντα χρόνια από τώρα, όταν πιθανώς θα αντιμετωπίζουμε το τέλος των επαγγελμάτων και όλο και περισσότερων ανθρώπων οι δουλειές θα έχουν “uber-οποιηθεί”, μπορεί να ξυπνήσουμε και να αναρωτηθούμε γιατί δεν αντισταθήκαμε πιο σθεναρά σ’ αυτές τις αλλαγές. Παρά τις νοστιμότατες, σπιτικές ανέσεις που προσφέρει η “οικονομία του διαμοιρασμού”, μπορεί να καταντήσουμε να μοιραζόμαστε τα αποφάγια αντί για την οικονομία».⁴

___
1. Χριστίνα Πουτέτση, «Airbnb: Δηλώνει ότι νοικιάζει διαμερίσματα στην Ελλάδα με αριθμό μητρώου ΕΟΤ», Το Βήμα, 16/4/2013
2. Κατερίνα Νανοπούλου, «Ανοδική η πορεία της Airbnb στην Ελλάδα. Μοναδικό “αγκάθι” παραμένει η διευθέτηση της φορολογίας», The Huffington Post, 22/4/2015
3. ό.π.
4. Trebor Scholz, Platform Cooperativism, Rosa-Luxemburg-Stiftung, New York Office, Ιανουάριος 2015

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Γιάννης - Ορέστης Παπαδημητρίου

[email protected]

Ο Γιάννης - Ορέστης Παπαδημητρίου είναι δημοσιογράφος και μαθηματικός. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1987....

Περισσότερα