Επικηρυγμένος λόγω μετριοπάθειας: Βαρουφάκης – Θουκυδίδης 1-0
Το βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη And the Weak Suffer What They Must? Europe, Austerity and the Threat to Global Stability, έστω κι αν διαφωνεί κανείς σε επιμέρους σημεία του, ή ακόμα και στο ίδιο το διά ταύτα του, είναι πραγματικά πολύτιμο, ακριβώς επειδή με πάνοπλη επιστημοσύνη ανοίγει μια συζήτηση που η ισχύς θα προτιμούσε να μην άνοιγε καθόλου.
Σύντομα θα εκδοθεί στην Ελλάδα η ελληνική μετάφραση1 του νέου βιβλίου του Γιάννη Βαρουφάκη, And the Weak Suffer What They Must? Europe, Austerity and the Threat to Global Stability,2 ο τίτλος του οποίου αποτελεί αμφισβήτηση του δεύτερου σκέλους του θουκυδίδειου «δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν» (5:89). Δεν γνωρίζουμε πώς θα πάει το βιβλίο στην ελληνική αγορά –ο Έλληνας δεν διαβάζει, διότι τα ξέρει ήδη όλα– μα στο εξωτερικό έχει ήδη αναδειχθεί σε best seller, ανεβαίνοντας στην πρώτη (!) θέση της λίστας των Sunday Times. Μοιάζει να μην αφήνει κανέναν αδιάφορο, συλλέγοντας από πάρα πολύ καλές κριτικές («διεισδυτικό, δίκαιο και βαθιά συγκινητικό») έως πάρα πολύ αρνητικές («προκατειλημμένο, ματαιόδοξο, απερίγραπτα γραμμένο»).
Ως πλήρες οικονομικό πανόραμα της κρίσης και πολιτικο-οικονομικό ιστοριογράφημα, πρόκειται για ένα πραγματικά πολύτιμο βιβλίο, ιδιοφυές στην εποπτεία του και στην άρθρωσή του: αυτά, όμως, θα τα διαπιστώσει ο αναγνώστης διαβάζοντάς το – κάτι που οφείλει οπωσδήποτε να πράξει. Ο Βαρουφάκης εξιστορεί ολόκληρη τη μεταπολεμική πορεία της οικονομίας, της δημιουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ιδίως του ευρώ, καταδεικνύοντας πως η φαινομενική απο-πολιτικοποίηση του ευρωπαϊκού χρήματος είναι, τελικά, η υπερ-πολιτικοποίησή του – καταθέτοντας τις αντιπροτάσεις του. Κυρίως φανερώνει το πώς τα δόγματα που παρουσιάζονται ως το άπαν της τεχνοκρατίας, της κοινής λογικής και της επιστημοσύνης βασίζονται ξεκάθαρα στο χονδροειδές ψεύδος, στην εξαπάτηση, στην άρση των ίδιων των κανόνων που υποτίθεται πως τιμούν.
Σε αντίθεση με αυτό που ενδεχομένως θα ανέμενε κάποιος, το And the Weak Suffer What They Must? δεν αποτελεί μια εξιστόρηση των γεγονότων του 2015 και της θητείας του Γιάνη Βαρουφάκη στο ΥΠΟΙΚ και στα τραπέζια των διαπραγματεύσεων (αν και περιλαμβάνει κάποιες τέτοιες νύξεις, προστεθειμένες εκ των υστέρων: π.χ., τη λογική της στρατηγικής που εξηγεί στη σ. 102). Ο συγγραφέας μάς βεβαιώνει ότι αυτό το θρίλερ θα εξιστορηθεί σε επόμενο βιβλίο – ελπίζουμε μαζί με τις απομαγνητοφωνήσεις των μοιραίων Eurogroups… Το βιβλίο είχε αρχίσει να γράφεται το 2012, αμέσως μετά τον (αμερικανοκεντρικό) Παγκόσμιο Μινώταυρο, σταματάει στο 2015 και αποτελεί τη συνέχειά του, το «ευρωπαϊκό» κομμάτι του και την ολοκλήρωση της βαρουφακικής ανάγνωσης της παγκόσμιας κρίσης, από τις απαρχές και τις αιτίες μέχρι τα ευρωπαϊκά γεγονότα των τελευταίων ετών.
Όμως (καλώς ή κακώς), θα ήταν εκτός θέματος όποιος θα έψαχνε μια ριζικά εξω-συστημική, εξω-καπιταλιστική πρόταση, όραμα και ουτοπία στα κείμενα του Βαρουφάκη. Οι αντιπροτάσεις του είναι απολύτως μετριοπαθείς, συστημικές, ενδο-καπιταλιστικές, κεντροαριστερές, κεϋνσιανές, εφαρμόσιμες αύριο το πρωί. Άρα, είναι αυτό το βιβλίο ριζοσπαστικό; Είναι ο Βαρουφάκης ριζοσπάστης; Πόσο κουφό είναι να αποκαλείται κάποιος ο οποίος προτείνει αμερικανικές λύσεις σε ευρωπαϊκά προβλήματα “Greek radical socialist” (έλληνας ριζοσπάστης σοσιαλιστής);3
Φωτογραφία: Άρης Οικονόμου / SOOC
Προσθέτοντας μία ακόμα αντίφαση στη συνθήκη που βιώνουμε, το πραγματικά ριζοσπαστικό στοιχείο του λόγου του Βαρουφάκη είναι ακριβώς το ότι δεν είναι ριζοσπάστης, είναι ακριβώς η μετριοπάθεια, η «μετριοπαθής πρόταση» (“modest proposal”), η άμεσα εφαρμόσιμη και απολύτως συστημική (τίποτα παραπάνω από κεϋνσιανή) εναλλακτική οδός4 παράκαμψης των πανευρωπαϊκών δακρύων, αίματος και ιδρώτα – σημερινών και αυριανών. Δηλαδή, η ανακύκλωση πλεονασμάτων (surplus recycling) ως όρος εκ των ων ουκ άνευ για νομισματικές ενώσεις όπως αυτή του ευρώ. Και είναι αυτή η μετριοπάθεια που τον καθιστά υβρισταίο και εξορισταίο από τις κυρίαρχες δυνάμεις, τις powers that be· δεν νοείται στην ΤΙΝΑ να αντιπαραβάλλεται η ΤΑΤΙΑΝΑ (“That, astonishingly, there is an alternative” [ότι, εκπληκτικά, υπάρχει μια εναλλακτική], σ. 228). Ο λόγος του Βαρουφάκη είναι αδιανόητος και αφόρητος για την τρέχουσα διάταξη και τους φαν της, ακριβώς επειδή αποκαλύπτει τον απόλυτο παραλογισμό της τρέχουσας διάταξης: αποκαλύπτει πως η «τήρηση των κανόνων» είναι η συστηματική άρση τους και η κατ’ επιλογήν της ισχύος εφαρμογή τους, ότι η «μόνη οδός, χωρίς εναλλακτικές» είναι κατεξοχήν η χειρότερη και πιο ανορθολογική από τις εφικτές οδούς, ότι οι «τεχνοκρατικές λύσεις» που εφαρμόζονται είναι με τα ίδια τα τεχνοκρατικά κριτήρια από ανόητες έως εγκληματικές, ότι «ο μόνος τρόπος για να λειτουργήσει το σύστημα» ξεπηδά από και οδηγεί στην τρομακτική δυσλειτουργία του ίδιου του συστήματος.
«Αν ο Βαρουφάκης έχει δίκιο στην κριτική του, λέμε κτηνώδεις μαλακίες», και γι’ αυτό ο Βαρουφάκης δεν νοείται να έχει δίκιο. Απ’ ό,τι φαίνεται από τη σφοδρότητα των αντιδράσεων στον Βαρουφάκη, ο πραγματικός κίνδυνος για το αφήγημα δεν εντοπίζεται τόσο σε φορείς ριζοσπαστικών διεξόδων και ουτοπιών, οι οποίοι άλλωστε ποικίλλουν την «ανοχή» και την «ανοικτότητα» πετώντας, κατά τη γνώμη του εκάστοτε ισχυρού, την μπάλα στην εξέδρα, αλλά σε όποιον αποδεικνύει με τη γλώσσα της τεχνοκρατίας ότι όλοι οι «τεχνοκρατικοί» ισχυρισμοί είναι ψευδείς – σε όποιον δείχνει ότι η μπάλα είναι ξεφούσκωτη μέσα στο ίδιο το γήπεδο. Εξ ου και έπρεπε ο Βαρουφάκης να θεωρηθεί ανυπόληπτος, ακραίος, αφερέγγυος, ώστε να μη φανεί η μπλόφα. Διεθνώς αλλά κυρίως στην Ελλάδα, το μίσος, το μένος και η ομοβροντία την οποία του επεφύλαξαν τα ΜΜΕ δεν έχει προηγούμενο. Και εάν στους κρίσιμους μήνες της διαπραγμάτευσης ο Γιάνης Βαρουφάκης έχαιρε πολύ σημαντικής δημοτικότητας στο ελληνικό κοινό, η εκπληκτικά συντονισμένη και επαναλαμβανόμενη μιντιακή δολοφονία του κατάφερε, καταπώς φαίνεται, να μεταπείσει την ελληνική «κοινή γνώμη».
Η λεπτομέρεια και ακρίβεια της διάγνωσης του Βαρουφάκη καθιστούν το βιβλίο αναντικατάστατο. Ως προς τη συνολική αντιπρότασή του όμως (πέραν του οικονομολογικού “modest proposal”, της δράσης του και του λόγου του ως ΥΠΟΙΚ), θα μπορούσε να διαπιστωθεί ενδεχομένως μια θεμελιώδης αντίφαση – η οποία εντοπίζεται στο φεντεραλισμό του Βαρουφάκη. Ενώ καταδεικνύει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση (και αργότερα η Ευρωζώνη) δεν σχεδιάστηκε «οραματικά», αλλά από τις ΗΠΑ και για λόγους πολιτικής και ισχύος των ΗΠΑ, ενώ ο καταδεικνύει ότι με τον τρόπο που αυτή πραγματοποιήθηκε και πραγματοποιείται σήμερα δεν τη θέλησαν οι λαοί και τα έθνη της Ευρώπης (η ιστορία της ΕΕ είναι εν πολλοίς τα δημοκρατικά «Όχι» στα δημοψηφίσματα που εκείνη θέτει, και η συνακόλουθη παράκαμψη της λαϊκής βούλησης με τετελεσμένα γεγονότα – βλ. το άρθρο του Παναγιώτη Σωτήρη στο προηγούμενο UNFOLLOW), ενώ λεπτομερώς αναλύει τις καταστροφικές δυσλειτουργίες της, επιμένει στην αντιπρόταση ενός φεντεραλισμού, των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Ενώ ο ίδιος ο Βαρουφάκης βεβαιώνει ότι όπου έχει υπάρξει «υπερεθνικό επίπεδο» στην Ευρώπη, αυτό πάσχει από πρωτοφανές κι εκπληκτικό έλλειμμα δημοκρατίας και ότι η όποια αντιπροσωπευτική/κοινοβουλευτική δημοκρατία κουτσά-στραβά υφίσταται εντοπίζεται στα εθνικά κοινοβούλια με κυριαρχία (sovereignty), μιλά για μια δημοκρατική φεντεραλιστική Ευρώπη, ένα υπερ-κράτος μεν, με εκλεγμένη κυβέρνηση δε (την οποία θεωρεί περίπου αυτονόητα επιθυμητή από όλους: σ. 216. Η συστοίχιση με το θέλημα του λαού προϋποθέτει ότι αυτό πρέπει πρώτα να έχει συστοιχιστεί με το δικό μας – αλλιώς πρόκειται για «λαϊκιστές»…). Έτσι, οδύρεται για το γεγονός ότι όσοι φοβόντουσαν πως η ΕΕ θα οδηγήσει σε ένα φεντεραλισμό όπου οι λαοί θα έμπαιναν στο μπλέντερ, έκαναν λάθος – κατά τον Βαρουφάκη, μακάρι να είχαν δίκιο… (σ. 145)
Θα μιλήσει για «γελοία σύνορα», θα χρησιμοποιήσει σκληρές εκφράσεις για τα έθνη-κράτη, θα τα αναφέρει ξανά και ξανά ως «πληγές και ουλές στο σώμα της ηπείρου» (σσ. 4, 193, 201) – φράση στην οποία συναντιούνται η Αριστερά, οι νεοφιλελεύθεροι (όπως ο Θάνος Τζήμερος σε αλήστου λήθης κείμενο) και διάφορα υπερεθνικά οικονομικά συμφέροντα. Ένας διεθνισμός κεκτημένης ταχύτητας πολλών αναγνωστών του UNFOLLOW ίσως θα τους έκανε να δουν με συμπάθεια το φεντεραλιστικό όραμα του Βαρουφάκη. Όμως, κατά τον εδώ γράφοντα, απέναντι στις μεταδημοκρατικές υπερεθνικές τερατώδεις καταστάσεις τις οποίες βιώνουμε, η λαϊκή, δημοκρατική και εθνική κυριαρχία αποδεικνύονται σχεδόν συνώνυμες: και αν δημοκρατικά κινήματα καταλήξουν να αθροιστούν σε υπερεθνικό επίπεδο, οι ρίζες τους θα βρίσκονται σε πραγματικές κοινότητες πραγματικών ανθρώπων, στις εθνικές συσσωματώσεις της πολιτισμικής τους συγγένειας. Σήμερα, για λαούς και έθνη με ιστορική ταυτότητα, το έθνος-κράτος είναι, μεταξύ πολλών άλλων θετικών και αρνητικών, ο μόνος χώρος στον οποίο απομένει κάποια δημοκρατία και ελευθερία, ή έστω ψήγματα αυτών. Εν αντιθέσει με τη σημερινή συνθήκη, όπου υπερ-εθνική οντότητα σημαίνει και μετα-δημοκρατική πραγματικότητα.
Ο Βαρουφάκης δεν αρκείται σε αυτήν τη στάση, δεν του φτάνει ένας δημοκρατικός φεντεραλισμός των λαών της Ευρώπης. Θέλει ξεκάθαρα τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού έθνους. Μιλά θετικά για ένα «μπλέντερ εθνικών ταυτοτήτων» (“put into the blender of identity creation”) που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, συναινεί στην κοπτοραπτική εθνικών ταυτοτήτων («Ευρωπαϊκό έθνος») μέσω των παρεμβάσεων του κεντρικού σχεδιασμού στην επόμενη γενιά (σσ. 102-3). Όμως ήταν η συγκεκριμένη ανάγνωση του σχήματος περί «φαντασιακών κοινοτήτων» που έδωσε το πράσινο φως για την εξουσιαστική κατασκευή εθνών και εθνικοτήτων στο εργαστήριο, μια αμερικανική στην εφαρμογή της ιδεοληψία, την οποία η ανθρωπότητα έχει ήδη πληρώσει με βαρύ φόρο αίματος και ισχύος, και συνεχίζει να την πληρώνει, αλλά ο Βαρουφάκης μάς την προτείνει ως πανευρωπαϊκή λύση…
Βέβαια, θα σημειώσει ότι μιλά για μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που θα «ενσωματώνει» χωρίς να νοσφίζεται τις εθνικές ταυτότητες (σ. 103), όμως αυτό δεν μοιάζει να προκύπτει από την υπόλοιπη ανάλυση ή από την ιστορική πραγματικότητα. Ο Βαρουφάκης θα μιλήσει για τις αναφορές –ήδη από τα προεόρτια της ΕΕ– στον Καρλομάγνο (κεφάλαιο 3), ενώ θα αναφερθεί και ο ίδιος σε αυτόν ως «σύμβολο της ευρωπαϊκής ενότητας» (σ. 199). Φυσικά, ο Καρλομάγνος μόνο σύμβολο μιας ευρωπαϊκής ενότητας που περιλαμβάνει, ας πούμε, και την Ελλάδα δεν είναι!
Ο Βαρουφάκης ενδεχομένως θα αντέτεινε πως με την πορεία της κρίσης και τις προοπτικές της αυτός είναι ο μόνος δρόμος. Συχνά υπενθυμίζει πως ναι μεν μπορεί μια χώρα να μην είχε μπει στο ευρώ, αλλά ουσιαστικά δεν υπάρχει η δυνατότητα απλώς να βγει: βγαίνοντας δεν ξαναβρίσκεσαι στο κουτάκι ένα, αλλά σε ένα απειλητικό άγνωστο πεδίο. Και επιμένει πως εάν αρχίσουν μία-μία οι χώρες του ευρώ ή της ΕΕ να αποχωρούν, οι οικονομικές συνθήκες θα δημιουργούσαν ένα μοιραίο αμοιβαίο μίσος στους λαούς και στα έθνη, με ανοιχτό το ενδεχόμενο ενός νέου πολέμου. Σε μια τέτοια διάγνωση ενδεχομένως θα είχε δίκιο. Όμως, η ακριβής διεκτραγώδηση των παραλλήλων σεναρίων δεν συνεπάγεται γραμμικά την επιβεβαίωση –πόσο μάλλον τον υποχρεωτικό χαρακτήρα– μιας προτεινόμενης λύσης. Ειδάλλως, δημιουργείται πλέον ένα εναλλακτικό, φεντεραλιστικό ΤΙΝΑ, αφού «δεν υπάρχει άλλη λύση»: κάτι το οποίο αποτελεί για έναν μηφεντεραλιστή πολίτη το ανάλογο ενός «αφού πλέον δεν μπορείς να το αποφύγεις, τουλάχιστον απόλαυσέ το». Να με συμπαθά ο αναγνώστης, αλλά θεωρώ κάθε φεντεραλιστικό κάλεσμα, με οσοδήποτε ισχυρές δημοκρατικές εγγυήσεις, σαφώς απειλητικό της όσης δημοκρατίας μάς έχει απομείνει πανευρωπαϊκά.
Κλείνοντας το εδώ σημείωμα, πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθεί το εξής: παρά την επερχόμενη ελληνική έκδοση, θα είχε νόημα να ανατρέξει ο αναγνώστης στην πρωτότυπη αγγλική. Δεν γνωρίζω πώς, αλλά ο Βαρουφάκης έχει καταφέρει έναν εκπληκτικό έλεγχο αυτής της γλώσσας: το βιβλίο έχει μια χυμωδέστατη, απόλυτα απολαυστική χρήση των αγγλικών, με συνεχείς παιγνιώδεις χρήσεις ιδιωματισμών, ένα σωρό γλωσσικά κορδελάκια και μια υπόρρητη θεατρικότητα, στοιχεία που δεν συνηθίζονται σε οικονομολογικά βιβλία. Περιγράφοντας την ευρωπαϊκή τραγωδία, ο Βαρουφάκης θυμάται τον σχολικό αριστοτελικό ορισμό της και την εξιστορεί «ηδυσμένω λόγω».
Εν ολίγοις, το βιβλίο –έστω κι αν διαφωνεί κανείς σε επιμέρους σημεία του, ή ακόμα-ακόμα και στο ίδιο το διά ταύτα του– είναι πραγματικά πολύτιμο, ακριβώς επειδή με πάνοπλη επιστημοσύνη ανοίγει μια συζήτηση που η ισχύς θα προτιμούσε να μην άνοιγε καθόλου.
___
Με τίτλο Η Αρπαγή της Ευρώπης Redux – Οι ρίζες της καταστροφικής διαχείρισης μιας αναπόφευκτης κρίσης
Bodley Head / Penguin Random House, Λονδίνο, Απρίλιος 2016
Από τον Tory Brexiteer Μάικλ Γκόουβ, σε θετική βιβλιοκρισία του. Σημειωτέον ότι ο Γ. Β. είχε πραγματοποιήσει εκτενή εκστρατεία στο Ηνωμένο Βασίλειο υπέρ του Remain.
Μιλάμε εδώ για τη διάγνωσή του και την αντιπρότασή του, καθώς και για το λόγο και την πράξη του ως ΥΠΟΙΚ: στις φεντεραλιστικές προεκτάσεις του βιβλίου, που δεν εμπίπτουν στην εδώ ανάλυση περί μετριοπάθειας, θα αναφερθούμε σε λίγο.
