Ελληνοϊσραηλινές σχέσεις: Ευκαιρία ή κίνδυνος;
Ολοένα περισσότερο η αναβάθμιση των σχέσεων Ελλάδας και Ισραήλ, που ξεκίνησε στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας, παρουσιάζεται ως αυτονόητη πλευρά της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Τα ερωτήματα, όμως, για την αποτίμηση αυτή της μεταστροφής παραμένουν ανοιχτά.
Στις 9 Οκτωβρίου 2009, ελάχιστες μέρες μετά τη νίκη του ΠΑΣΟΚ και την εκλογή του Γ. Παπανδρέου στην πρωθυπουργία, στο ξενοδοχείο Electra Palace, στο κέντρο της Αθήνας, έγινε μια συνάντηση, που τότε δεν έγινε γνωστή, αλλά αποτέλεσε μία από τις αφετηρίες μιας σημαντικής στροφής της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.1
Οι τρεις άντρες που συναντήθηκαν ήταν ένας νεαρός σύμβουλος του Γ. Παπανδρέου, ένας στενός φίλος και συνεργάτης του Αντώνη Σαμαρά, που λίγο αργότερα θα κέρδιζε την προεδρία της ΝΔ, και ένας βετεράνος των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών. Ο Γ. Παπανδρέου γνώριζε για τη συνάντηση, όπως επίσης και ορισμένοι αμερικανοί αξιωματούχοι. Βασικό αντικείμενό της ήταν οι νέες δυνατότητες που ανοίγονταν για την αναβάθμιση και βελτίωση των ελληνοϊσραηλινών σχέσεων, με αφορμή την εκλογή Παπανδρέου. Ο ισραηλινός συμμετέχων στη συζήτηση θεωρούσε ότι υπήρχε ένας «χαλαρός άξονας» υπό διαμόρφωση ανάμεσα στην Άγκυρα, στην Τεχεράνη και τη Δαμασκό, και αυτό διαμόρφωνε ώριμες συνθήκες για επαναπροσέγγιση ανάμεσα στην Ελλάδα και το Ισραήλ.
Λίγους μήνες αργότερα, ο Γιώργος Παπανδρέου, πρωθυπουργός της Ελλάδας, βρισκόταν στη Μόσχα. Εκεί, συνάντησε τυχαία στο Καφέ Πούσκιν τον πρωθυπουργό του Ισραήλ Μπ. Νετανιάχου και αποφάσισαν να δειπνήσουν μαζί. Κάθισαν, τα είπαν και συμφώνησαν να αναβαθμίσουν τις σχέσεις των δύο χωρών.
Είναι αλήθεια ότι ήδη από την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων με το Ισραήλ από την κυβέρνηση Μητσοτάκη, οι σχέσεις των δύο χωρών ήταν καλύτερες. Ωστόσο, εξακολουθούσε να υπάρχει μεγάλη επιφύλαξη, ιδίως από τη στιγμή που για χρόνια το Ισραήλ υπήρξε στρατηγικός σύμμαχος της Τουρκίας.
Όμως, εκείνη την περίοδο, ακόμη πριν από την Αραβική Άνοιξη, και την προσπάθεια τής υπό Ερντογάν Τουρκίας να παρέμβει αποφασιστικά στη συριακή κρίση, η προσπάθεια ανοιγμάτων της Τουρκίας προς τον αραβικό κόσμο, μια σημαντική πλευρά της πρακτικής του «στρατηγικού βάθους», επικεντρωνόταν και στην Παλαιστίνη και στις καλές σχέσεις της Τουρκίας με τη Χαμάς. Η σχέση αυτή είχε κάπως επιδεινώσει τις σχέσεις της Τουρκίας με το Ισραήλ, με αποκορύφωμα την ισραηλινή επίθεση στο τουρκικό πλοίο (χρηματοδοτημένο από τουρκικά ισλαμικά κινήματα αλληλεγγύης στην Παλαιστίνη, συνδεδεμένα με το κυβερνών AKP) Mavi Marmara, που ήταν τμήμα ενός στολίσκου που επεδίωκε να σπάσει τον ναυτικό αποκλεισμό της Γάζας. Η αιματηρή επίθεση, στην οποία σκοτώθηκαν 9 πολίτες τουρκικής καταγωγής, είχε προκαλέσει τεράστια εντύπωση και στην Ελλάδα, καθώς και Έλληνες επέβαιναν στο Mavi Marmara, ανάμεσά τους και ο δημοσιογράφος Άρης Χατζηστεφάνου, ενώ στον στολίσκο συμμετείχαν και δύο πλοία με ελληνικό πλήρωμα, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Ένα Καράβι για τη Γάζα», με τους έλληνες ακτιβιστές να καταγγέλλουν βιαιοπραγίες των ισραηλινών αρχών. Προηγουμένως, τον Αύγουστο του 2008, δύο ελληνικά καΐκια, το «Δημήτρης Κ./Free Gaza» και το «Άγιος Νικόλαος/Liberty», έσπασαν για πρώτη φορά τον θαλάσσιο αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας μετά από 41 χρόνια. Στα καΐκια επέβαιναν 44 άνθρωποι 17 εθνικοτήτων. Ανάμεσά τους και 9 Έλληνες, συμπεριλαμβανομένου του βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ Τάσου Κουράκη.
Ωστόσο, στο επεισόδιο με το Mavi Marmara παρά τη φόρτιση εμφανίστηκε μια ορισμένη «ψυχραιμία» της ελληνικής πλευράς. Για πρώτη φορά η επίσημη ελληνική θέση φρόντιζε να κάνει σαφές ότι δεν ήθελε το περιστατικό να χαλάσει την πορεία βελτίωσης των ελληνοϊσραηλινών θέσεων και ότι η επιδείνωση των τουρκοϊσραηλινών σχέσεων άνοιγε ένα παράθυρο ευκαιρίας που δεν έπρεπε να μείνει ανεκμετάλλευτο.
Ο Γ. Παπανδρέου εξέφρασε τη «βαθύτατη θλίψη» του, απέφυγε όμως επιμελώς τους υψηλούς τόνους για να μη θιγούν οι διμερείς σχέσεις, ενώ ο αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών Δ. Δρούτσας έδωσε έμφαση στο ότι οι συμμετέχοντες στην αποστολή είχαν ενημερωθεί για τις πιθανές επιπτώσεις που θα υπήρχαν αν προχωρούσαν στην πραγματοποίησή της, καθώς το Ισραήλ είχε εκφράσει τη σφοδρή αντίθεσή του σε κάτι τέτοιο. Στρατιωτικοί και διπλωματικοί κύκλοι τόνιζαν ότι «δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι η συγκεκριμένη αποστολή ήταν μεν μια ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά ο τουρκικός ρόλος πίσω από αυτήν υπήρξε εμφανής».
Οι δύο Έλληνες που συμμετείχαν στη συνάντηση στο Electra Palace θα επισκεφτούν διαδοχικά το Ισραήλ λίγες μέρες μετά την επίθεση στο Mavi Marmara και θα εισπράξουν ότι, στο φόντο της ρήξης με την Άγκυρα, το Ισραήλ ενδιαφερόταν για την αναβάθμιση των ελληνοϊσραηλινών σχέσεων. Ούτως ή άλλως, είχε δρομολογηθεί η ανταλλαγή επισκέψεων κορυφής ανάμεσα στις δύο χώρες.
Στις 22 Ιουλίου 2010, ο Παπανδρέου επισκέπτεται στο Ισραήλ, η πρώτη τέτοια επίσκεψη μετά από πολλά χρόνια, ενώ στις 16 Αυγούστου ο Νετανιάχου πραγματοποιεί την πρώτη επίσκεψη ισραηλινού πρωθυπουργού στην Ελλάδα. Παρότι ο Παπανδρέου φρόντισε να συναντήσει και τον παλαιστίνιο πρόεδρο Μαχμούντ Αμπάς και να υπενθυμίσει τις παραδοσιακές σχέσεις του ΠΑΣΟΚ με τον αραβικό κόσμο, ήταν σαφές ότι το σημείο αναφοράς ήταν πλέον οι ελληνοϊσραλινές σχέσεις.
Η σταδιακή αναβάθμιση των ελληνοϊσραηλινών σχέσεων αποτυπώθηκε και στην απόφαση της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ να απαγορεύσει την 1η Ιουλίου του 2011 τον απόπλου από ελληνικά λιμάνια όλων των σκαφών που ετοιμάζονταν για τη Γάζα, στο πλαίσιο μιας νέας αποστολής του «Στολίσκου της Ελευθερίας».
Η άνοδος στην εξουσία του Αντώνη Σαμαρά, από παλιά υποστηρικτή των αναβαθμισμένων σχέσεων με το Ισραήλ, ήδη από όταν επί δικής του υπουργίας αποκαταστάθηκαν οι διπλωματικές σχέσεις, θα ενισχύσει ακόμη περισσότερο τις διμερείς σχέσεις. Το 2013 θα έχουμε και νέα επίσκεψη Νετανιάχου στην Αθήνα.
Τον Αύγουστο του 2012 επισκέπτεται την Ελλάδα ο πρόεδρος του Ισραήλ Σιμόν Πέρες. Συναντάται με την πολιτική και πολιτειακή ηγεσία, συμπεριλαμβανομένου του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης Αλέξη Τσίπρα, με τον ΣΥΡΙΖΑ να παρουσιάζει τη συνάντηση ως εθιμοτυπική, αν και αυτή κράτησε περίπου μία ώρα. Η Ρένα Δούρου, τότε βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, εντυπωσιάζει με την αναφορά της στον Πέρες ως εκφραστή της Αριστεράς στο Ισραήλ.
Ωστόσο, ο σημερινός αντιπρόεδρος της Βουλής Τάσος Κουράκης, τότε βουλευτής, που είχε συμμετάσχει στην αποστολή στη Γάζα, διαμαρτυρήθηκε για τη συνάντηση Τσίπρα – Πέρες. Γράφει χαρακτηριστικά ο Κουράκης σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε εκείνες τις μέρες: «Αποφάσισα να κοινοποιήσω τις σκέψεις μου καθώς η συνέχιση της σιωπής μου θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως συναίνεση στην καθόλου “εθιμοτυπική συνάντηση” του προέδρου μας με τον Σιμόν Πέρες (αφού μάλιστα συνοδεύτηκε και με το Μετάλλιο της Βουλής των Ελλήνων κατά την τριήμερη επίσημη επίσκεψή του στη χώρα μας). […] η επίσκεψη του Πέρες δεν ήταν καθόλου εθιμοτυπική. Ήταν σε απάντηση της επίσκεψης του Παπούλια που είχε συναντηθεί πέρυσι στο Ισραήλ με τον Πέρες, τον Νετανιάχου και τον Λίμπερμαν. Ήταν για επιβεβαίωση και συνέχιση της αμυντικής-στρατιωτικής συνεργασίας Ελλάδας και Ισραήλ (απέναντι σε ποιους λαούς άραγε;). Ήταν για την άφεση αμαρτιών της δολοφονικής επίθεσης του Ισραήλ στον “Στόλο της Ελευθερίας” με τους εννιά νεκρούς και την πειρατεία και στα ελληνικά πλοία στα διεθνή ύδατα το 2010 και το 2011. […]
Όχι, λοιπόν, δεν με αφορά αυτού του είδους η “υπεύθυνη” διπλωματία που αύριο θα είναι η επίσημη εξωτερική μας πολιτική. Δεν με αφορά η εξόρυξη κοιτασμάτων ανοιχτά της Γάζας όταν με τα κιάλια θα ατενίζουμε αμέριμνοι τους βομβαρδισμούς των αμάχων και των 1453 νεκρών. Δεν με αφορά ένας τουρισμός δίπλα στο τείχος του αίσχους που κυκλώνει τους Παλαιστίνιους και τους αποκόπτει από τις ρίζες τους. Δεν με αφορά η συνεργασία στη γεωργία όταν οργώνονται τα χωράφια της Γάζας με τις μπουλντόζες των κατακτητών και στις ρόδες τους ξεψυχάει η Ρέιτσελ Κόρι.
[…] Σε ποια βάση έγινε η συνάντηση και πόσο αυτή ήταν σύμφωνη με την θέση του ΣΥΡΙΖΑ για την περιφερειακή-μεσανατολική εξωτερική μας πολιτική;
Ποια ζητήματα θέσαμε εμείς που προωθούν μια πολυδιάστατη πολιτική προς όφελος των λαών της περιοχής και της ειρήνης δίχως χώρες υπό κατοχή και στρατόπεδα συγκέντρωσης; Πόσο η συνάντηση αυτή μας τοποθετεί στους ηγήτορες σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο της αντίληψης ότι οι λαοί παίρνουν την τύχη στα χέρια τους όχι μόνο στο οικονομικό, αλλά και στο επίπεδο της ειρήνης απέναντι σε κάθε κατοχική δύναμη;»
Το Νοέμβριο του 2015 ο Αλέξης Τσίπρας επισκέπτεται το Ισραήλ και επιβεβαιώνει ότι και η δική του κυβέρνηση θα συνεχίσει στον ίδιο δρόμο της αναβάθμισης των σχέσεων με το Ισραήλ. Παρότι επισκέφτηκε και την παλαιστινιακή ηγεσία, επαναλαμβάνοντας την πάγια θέση για αναγνώριση Παλαιστινιακού Κράτους με πρωτεύουσα την Ανατολική Ιερουσαλήμ, όταν υπέγραψε το βιβλίο επισκεπτών μετά τη συνάντησή του με τον ισραηλινό πρόεδρο Ρεουβέν Ριβλίν, αναφέρθηκε στην Ιερουσαλήμ ως «ιστορική πρωτεύουσα» του Ισραήλ, κίνηση που είχε προκαλέσει αρκετές συζητήσεις. Οι εποχές που ο ΣΥΡΙΖΑ κατήγγειλε την αναβάθμιση των ελληνοϊσραηλινών σχέσεων είχαν περάσει ανεπιστρεπτί. Έκτοτε πύκνωσαν και οι διπλωματικές επαφές και οι επισκέψεις κυβερνητικών αξιωματούχων αλλά και εκπροσώπων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Η αναβάθμιση της αμυντικής συνεργασίας
Η πρώτη ένδειξη αναβαθμισμένης ελληνικής και ισραηλινής αμυντικής συνεργασίας ήταν η άσκηση Glorious Spartan, από τις 28 Μαΐου έως τις 12 Ιουνίου 2008, άσκηση συνεκπαίδευσης ελληνικών και ισραηλινών αεροπορικών μονάδων. Η άσκηση περιλάμβανε ανάμεσα στα άλλα και πτήσεις ελικοπτέρων και ιπτάμενων τάνκερ ανεφοδιασμού σε αποστάσεις μεγαλύτερες των 900 μιλίων, όση περίπου είναι η απόσταση ανάμεσα στο Ισραήλ και το πυρηνικό εργοστάσιο του Ιράν στη Νατάνζ.
Έναν χρόνο μετά, τον Νοέμβριο του 2009, κατά τη συζήτηση στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ψηφίσματος πάνω στην έκθεση του νοτιοαφρικανού νομικού Ρίτσαρντ Γκόλντστοουν, που ήταν ιδιαίτερα επικριτική για τη δράση των ισραηλινών ένοπλων δυνάμεων στη Γάζα το 2008, η Ελλάδα, αποκλίνοντας από την προηγούμενη στάση της, απείχε από την ψηφοφορία. Την ελληνική μετατόπιση εντόπιζε τότε και ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Ντάνιελ Σπέκχαρντ σε τηλεγράφημά του που αποκαλύφθηκε αργότερα στα WikiLeaks.
Εντωμεταξύ, ανάμεσα στο 2010 και το 2012 αναβαθμίστηκε ιδιαίτερα και η στρατιωτική συνεργασία ανάμεσα στην Ελλάδα και το Ισραήλ, καθώς έγιναν 13 κοινές στρατιωτικές ασκήσεις. Ιδιαίτερη σημασία είχε για τους Ισραηλινούς η δυνατότητα να κάνουν πτήσεις μέχρι τον εναέριο χώρο της Κρήτης και εκεί να ασκούνται οι πιλότοι σε εναέριους ελιγμούς και σε ανεφοδιασμούς εν πτήσει. Αντίστοιχα, δημοσιεύματα της εποχής είχαν τονίσει τη δυνατότητα που τους δινόταν να εκπαιδευτούν στην αντιμετώπιση των ρωσικών αντιαεροπορικών συστοιχιών S-300.
Ακολούθησαν αρκετές άλλες. Ίσως μία από τις πιο συμβολικές έγινε επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ και μάλιστα πριν από τη ρήξη του 2015. Τον Μάιο του 2015 πραγματοποιήθηκε η άσκηση Noble Dina, μεγάλης κλίμακας, με συμμετοχή ελληνικών, ισραηλινών και αμερικανικών δυνάμεων. Η συμβολική τομή ήταν ότι η αντίστοιχη άσκηση σε προηγούμενες δεκαετίες αποτελούσε κορυφαία στιγμή της αμυντικής συνεργασίας της Τουρκίας, του Ισραήλ και των ΗΠΑ. Η άσκηση επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο — τα τελευταία χρόνια και με την Κύπρο ως παρατηρητή.
Η αλλαγή ήταν αρκετά εντυπωσιακή εάν αναλογιστούμε ότι η Τουρκία, κυρίως τη δεκαετία του 1990, είχε αναβαθμίσει τη συνεργασία με το Ισραήλ, ιδίως από τη στιγμή που μοιράζονταν και την κοινή αντιπαλότητα με τη Συρία (που εκείνη την εποχή αποτελούσε και βασικό στήριγμα του PKK), ενώ ακόμη και στη δεκαετία του
2000, παρά τη στροφή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής προς τις πολιτικές του «στρατηγικού βάθους» και των ανοιγμάτων και προς το Ιράν και προς τη Συρία, οι σχέσεις Ισραήλ και Τουρκίας διατηρήθηκαν. Ωστόσο, όντως σταδιακά θα έρθει μια επιδείνωση, με συμβολική συμπύκνωση τη διαρκή τουρκική καταδίκη των ισραηλινών επιχειρήσεων στη Γάζα.
Η αμυντική συνεργασία Ελλάδας και Ισραήλ θα ενισχυθεί ακόμη περισσότερο με την άνοδο της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ στην εξουσία. Ο υπουργός Εθνικής Άμυνας είναι κατεξοχήν υποστηρικτής μιας τέτοιας κατεύθυνσης και το απέδειξε με την επίσκεψή του στο Ισραήλ τον Ιούλιο του 2015. Ο έλληνας υπουργός, ο οποίος συνοδευόταν από περίπου 10-15 επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στον τομέα των αμυντικών βιομηχανιών, επισκέφθηκε τα γραφεία ισραηλινών εταιρειών του χώρου, όπως η Elbit, η ΙΑΙ κ.ά.
Το 2009 ο Θοδωρής Δρίτσας έκανε ερωτήσεις στη Βουλή όπου αναρωτιόταν: «Ποιες αμυντικές ανάγκες της Ελλάδας εξυπηρετεί η ελληνοϊσραηλινή συμφωνία, οι κοινές στρατιωτικές ασκήσεις και οι διευκολύνσεις που παρέχει η Ελλάδα στην Πολεμική Αεροπορία και το Πολεμικό Ναυτικό του Ισραήλ;» Λιγότερο από 10 χρόνια μετά είναι η κυβέρνηση Τσίπρα αυτή που κατεξοχήν προωθεί σε διάφορα επίπεδα αυτή τη συνεργασία. Το Πρόγραμμα Αμυντικής Συνεργασίας, που έχει μορφή διακρατικής συμφωνίας, ανανεώνεται κάθε χρόνο και περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα συνεργασιών.
Το φυσικό αέριο και η λογική των αξόνων
Αν η διαφαινόμενη απομάκρυνση του Ισραήλ από την Τουρκία φάνηκε να αποτελεί την αφορμή της ελληνοϊσραηλινής προσέγγισης, εντούτοις καταλύτης ήταν από ένα σημείο και μετά το φυσικό αέριο. Η ανακάλυψη εκτεταμένων κοιτασμάτων φυσικού αερίου στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο διαμόρφωνε ένα νέο τοπίο. Το ίδιο το Ισραήλ βρέθηκε να διαθέτει ιδιαίτερα σημαντικά κοιτάσματα στην ΑΟΖ του. Το γεγονός ότι περίπου την ίδια περίοδο είχαμε τη διαπίστωση ανάλογων πιθανών σημαντικών κοιτασμάτων στην Κυπριακή ΑΟΖ αναβάθμισε τις προτάσεις για συνεργασία Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ στον ενεργειακό τομέα, κάτι για το οποίο εξαρχής έδειξαν ενδιαφέρον και αμερικανικές εταιρείες. Επιπλέον, η πλήρης εξαγωγική εκμετάλλευση των μεγάλων κοιτασμάτων και του Ισραήλ αλλά και της Κύπρου απαιτούσε τη συνεργασία σε ένα σχέδιο μεγάλων υποθαλάσσιων αγωγών για την ταχύτερη πρόσβαση στις μεγάλες αγορές. Και όπως συμβαίνει και σε άλλες περιοχές, οι αγωγοί γίνονται και το πεδίο έντονων συγκρούσεων. Για την ιστορία ήδη από το 2011 η λογική του άξονα Ελλάδα – Κύπρος – Ισραήλ θα προβάλλεται και στη βάση της ανάγκης συνεργασίας στον ενεργειακό τομέα. Το σχέδιο για τον αγωγό East Med, ενταγμένο στον Κατάλογο των Έργων Κοινού Ενδιαφέροντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 2013, θα σηματοδοτεί την κορύφωση αυτής της κατεύθυνσης αν και με αρκετές δυσκολίες που αφορούν τις ευρύτερες αντιπαραθέσεις στην περιοχή. Αντίστοιχο καθεστώς έχει και ο EuroAsia Interconnector, το σχέδιο για την ηλεκτρική διασύνδεση του Ισραήλ, της Κύπρου και της Ελλάδας και κατ’ επέκταση των ευρωπαϊκών δικτύων.
Η τρέχουσα κυβέρνηση επενδύει ιδιαίτερα σε αυτή την πολιτική των «αξόνων». Άλλωστε, μετά την ανατροπή της κυβέρνησης Μόρσι στην Αίγυπτο και την άνοδο της κυβέρνησης Σίσι, ενισχύθηκε και η λογική της συνεργασίας και με την Αίγυπτο. Ειδικά στην περίοδο της υπουργίας του Νίκου Κοτζιά, η αρχική εκδοχή τριμερούς συνεργασίας Ελλάδας, Κύπρου Ισραήλ έχει μετατοπιστεί προς τη λογική μιας τετραμερούς συνεργασίας, σε διάφορους συνδυασμούς Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ, Αιγύπτου. Αυτό, εκτός των άλλων, στηριζόταν και στην αναβάθμιση των σχέσεων Ισραήλ και Αιγύπτου μετά την ανατροπή της κυβέρνησης Μόρσι. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση ουσιαστικά συνεργάζεται με το Ισραήλ στον αποκλεισμό της Γάζας, ενώ οι δύο χώρες συνεργάζονται και στην καταστολή των μαχητών του «Ισλαμικού Κράτους» που δρουν στο Σινά. Επιπλέον, με την ευρύτερη έννοια η Αίγυπτος θεωρείται από το Ισραήλ τμήμα ενός δυνάμει αντι-ιρανικού άξονα, που περιλαμβάνει επίσης την Σαουδική Αραβία (που κατεξοχήν προωθεί μια τέτοια πολιτική) και την Ιορδανία.
Πλάι στους άξονες, η τρέχουσα κυβέρνηση δείχνει να επενδύει σημαντικά και στη συνολική αναβάθμιση των οικονομικών σχέσεων Ελλάδας και Ισραήλ. Αυτό δεν αφορά μόνο τον χώρο της ενέργειας, όπου ξεχωρίζουν οι συνεργασίες της Energean Oil (που εκμεταλλεύεται τον Πρίνο και ετοιμάζεται να ξεκινήσει και στο Ιόνιο) με ισραηλινές εταιρείες, αλλά και ένα μεγάλο φάσμα επιχειρήσεων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται και στον τομέα των νέων τεχνολογιών και των start up, ενώ ενδιαφέρον έχει υπάρξει και για το πεδίο των ιδιωτικοποιήσεων.
Ποιες προοπτικές;
Οι υποστηρικτές αυτής της αναβάθμισης της συνεργασίας της Ελλάδας με το Ισραήλ λίγο πολύ επαναλαμβάνουν σε διάφορες παραλλαγές ένα βασικό μοτίβο: Η ρήξη της Τουρκίας με το Ισραήλ επιτρέπει την ανάπτυξη μιας συμμαχίας που θα μπορούσε να αποτελέσει αντίβαρο στην τουρκική επιθετικότητα. Ελλάδα και Ισραήλ είναι δύο βασικές δυτικές δημοκρατίες, με ιστορικούς δεσμούς με τις ΗΠΑ, και αυτό διευκολύνει τη συνεργασία σε ένα ευρωατλαντικό πλαίσιο, ενώ η ειδική ισχύς του Ισραήλ μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά απέναντι σε απειλές, ενώ η συνεργασία και με την Αίγυπτο διαμορφώνει έναν ευρύτερο άξονα που μπορεί να απαντήσει και στις απειλές έναντι της Κύπρου. Επιπλέον, όσοι υποστηρίζουν την αναβάθμιση των ελληνοϊσραηλινών σχέσεων εκτιμούν ότι ουσιαστικά μέσα στις νέες διαιρέσεις που αναδύονται στην ευρύτερη περιοχή, όπως αυτές ορίζονται από τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις ΗΠΑ και στη Ρωσία, αλλά και την ανοιχτή σχεδόν σύγκρουση Σαουδικής Αραβίας και Ιράν (και Ισραήλ και Ιράν), η Ελλάδα παίρνει θέση με το στρατόπεδο της σταθερότητας. Συμπληρώνουν παράλληλα ότι ο συνδυασμός των παραπάνω με την ύπαρξη κοινωνικών συμφερόντων ως προς την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων και την κατασκευή μεγάλων ενεργειακών αγωγών επικυρώνει την πολιτική και αμυντική συνεργασία με αμοιβαία επωφελείς οικονομικές σχέσεις.
Η άποψη αυτή λίγο πολύ τείνει να αποτελεί πλέον τμήμα μιας ευρύτερης συναίνεσης στον χώρο των περισσότερων αναλυτών αλλά και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης στην Ελλάδα. Μπορεί κανείς να δει άρθρα ευαισθησίας π.χ. για τους θανάτους διαδηλωτών στη Γάζα, όταν όμως έρχεται η ώρα της συζήτησης πάνω σε ζητήματα πολιτικής τότε κυριαρχεί ο «ρεαλισμός».
Αξίζει, ωστόσο, να σταθούμε λίγο πιο προσεκτικά στα ανοιχτά ερωτήματα που αφήνει αυτή η προσέγγιση. Καταρχάς, η τάση να αντιμετωπίζεται το Ισραήλ ως μία ακόμη «δυτική δημοκρατία» συσκοτίζει τα σοβαρότατα προβλήματα που υπάρχουν και την ανοιχτή πληγή του παλαιστινιακού ζητήματος. Μπορεί ίσως στις μέρες μας το παλαιστινιακό κίνημα να μην μπορεί να διεκδικήσει την ίδια αίγλη με το παρελθόν, αποτέλεσμα και της κρίσης ηγεσίας που έχει, αλλά αυτό δεν αναιρεί το πρόβλημα. Η συνεχιζόμενη πολιτική των εποικισμών και ένα περίπλοκο σύστημα από οικιστικά συμπλέγματα, αυτοκινητόδρομους αλλά και το Τείχος της Ντροπής, μια συνθήκη κατοχής στη Δυτική Όχθη που ακυρώνει κάθε προοπτική λύσης «δύο κρατών» και αντιμετωπίζει τους Παλαιστινίους ως έναν υποτελή πληθυσμό, σε μια συνθήκη απαρτχάιντ ουσιαστικά, την ίδια ώρα που παραμένει ανοιχτό το ζήτημα της άνισης θέσης των αράβων πολιτών του ίδιου του Ισραήλ. Ταυτόχρονα, ο παρατεταμένος αποκλεισμός της Γάζας τη μετατρέπει σε μια ιδιότυπη ανοιχτή φυλακή. Τίθεται επομένως το ερώτημα εάν ένα κράτος μπορεί να θεωρεί σύμμαχο ένα άλλο που κατ’ επανάληψη βομβαρδίζει αμάχους τα τελευταία χρόνια, που αντιμετωπίζει με πραγματικά πυρά άοπλους διαδηλωτές, που ακυρώνει με δική του πρωτοβουλία κάθε πολιτική λύση και που χρησιμοποιεί ενίοτε την εικόνα προκεχωρημένου φυλακίου της Δύσης για να συγκαλύψει τις δικές του ανεπίλυτες εσωτερικές αντιφάσεις, οι οποίες συγκεφαλαιώνονται στο ότι η de facto ακύρωση της λύσης των «δύο κρατών» ανοίγει εκ των πραγμάτων μεσοπρόθεσμα τη διεκδίκηση ίσων δικαιωμάτων από τους Παλαιστινίους στο σύνολο της έκτασης που πολιτικά ελέγχει σήμερα το Ισραήλ (από τη Μεσόγειο μέχρι τον Ιορδάνη).
Ούτε βέβαια μπορούμε να παραβλέψουμε ότι συχνά οι αναβαθμισμένες οικονομικές σχέσεις περιλαμβάνουν και πιθανές συνεργασίες με εταιρείες που εμπλέκονται με σοβαρές παραβιάσεις στα Κατεχόμενα, όπως για παράδειγμα την Mekorot, την εταιρεία που διαχειρίζεται την ύδρευση και τους υδάτινους πόρους και έχει δείξει ενδιαφέρον και για τις ΕΥΔΑΠ και ΕΥΔΑΘ, και η οποία έχει κατηγορηθεί ότι εκτρέπει νερό του Ιορδάνη από τους Παλαιστινίους προς τους εποίκους.
Αντίστοιχα, η βασική υπόθεση ότι το Ισραήλ σήμερα ανήκει σε ένα φάσμα δυνάμεων που θα εγγυηθούν τη σταθερότητα στην ευρύτερη περιοχή πρέπει να αντιμετωπιστεί κριτικά. Σε αυτή τη φάση το Ισραήλ, που παραδοσιακά επιθυμούσε να μην υπάρχει αραβικό κράτος αρκετά ισχυρό για να το απειλήσει, τώρα ενδιαφέρεται περισσότερο για να ανακοπεί ή να υπονομευτεί η σχετική αναβάθμιση του Ιράν παρά γενικά για τη σταθερότητα ή την ειρήνη. Οριακά τόσο αυτό όσο και άλλες δυνάμεις που συμμερίζονται μια τέτοια κατεύθυνση (η Σαουδική Αραβία κυρίως και συγκεκριμένα κέντρα μέσα στις ΗΠΑ) θα μπορούσαν να κινηθούν και στην κατεύθυνση της «διαχείρισης της αποσταθεροποίησης» εάν αυτό διευκολύνει την ανάσχεση του Ιράν, ιδίως από τη στιγμή που το τελευταίο, μαζί με τη Ρωσία, δείχνει να είναι τμήμα της διαμόρφωσης των όρων πολιτικής εξόδου από τον κύκλο της βίας στη Συρία. Ούτε πρέπει να μας διαφεύγει ότι, παρά την αναβάθμιση των σχέσεών του με συγκεκριμένες χώρες της Μέσης Ανατολής (και μάλιστα με τις πιο συντηρητικές και συχνά με ευθύνη στην αναπαραγωγή αυτού που ονομάζουμε «ισλαμικός φονταμενταλισμός»), το Ισραήλ ενδιαφέρεται κυρίως για την ασφαλή ύπαρξή του και την αποδυνάμωση αντιπάλων (όπως η Συρία ή το Ιράν), ακόμη και μέσα από την παράταση φθοροποιών γι’ αυτούς εμπλοκών, παρά για ένα συνολικότερο εναλλακτικό πρότυπο καλής συνύπαρξης στην περιοχή.
Όσο για τις σχέσεις με την Τουρκία, επιχείρημα που διαρκώς επανέρχεται, πέραν του γεγονότος ότι στη διάρκεια των τελευταίων ετών είχαμε και κατά περίπτωση επαναπροσεγγίσεις (ας μην ξεχνάμε την κοινή εχθρότητα για το καθεστώς Άσαντ), το βασικό είναι εάν αρκεί η λογική «ο συγκυριακός αντίπαλος του αντιπάλου μου είναι αυτόματα και στρατηγικός μου σύμμαχος», ιδίως όταν ο τελευταίος στην πραγματικότητα δεν μπορεί να ασκήσει την όποια πίεση είναι αναγκαία, ενώ καθόλου δεδομένο δεν είναι ότι θα προσφέρει όντως εγγυήσεις ασφάλειας, εάν αυτές χρειαστούν.
Όσο για τους ενεργειακούς άξονες, είναι προφανές ότι χρειάζεται μια λιγότερο μονοδιάστατη συζήτηση που θα εκτιμήσει εάν μεσοπρόθεσμα είναι τελικά προς το συμφέρον μας η επένδυση στην εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων με όλα τα οικολογικά προβλήματα που συνεπάγονται, αλλά και με όλες τις περίπλοκες γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις έως και συγκρούσεις που συνεπάγονται.
Στην πραγματικότητα όλα αυτά καταδεικνύουν ότι σε πείσμα μιας λογικής «αξόνων» και προνομιακών συμμάχων, στην οποία τόσο πολύ επένδυσαν τόσο οι προηγούμενες όσο η τωρινή κυβέρνηση, το ζητούμενο ίσως να είναι τελικά όντως η διεκδίκηση μιας εξωτερικής πολιτικής αρχών και αποφυγής συνθηκών που μας κάνουν μέρος του προβλήματος. Σε αυτό το πλαίσιο ορισμένες τρέχουσες προνομιακές σχέσεις πρέπει να επανεξεταστούν.
___
1. Ως προς τη συνάντηση αυτή στηριζόμαστε στη σχετική περιγραφή της στη μελέτη του καθηγητή Αριστοτέλη Τζιαμπίρη, The Emergence of Israeli-Greek Cooperation, Heidelberg: Springer, 2015.
